صنعت غذا؛ چالش‌ها و فرصت‌ها

سازمان جهانی فائو اعلام کرده که برای تأمین غذای جمعیت 9 میلیارد نفری دنیا در سال 2050 باید دو برابر میزان کنونی تولید کرد. برای تأمین این هدف باید موانعی چون کمبود آب و محدودیت زمین‌های کشاورزی، هزینه بالای انرژی، افزایش ضایعات غذایی و کمبود سرمایه‌گذاری در بخش تحقیقات کشاورزی رفع شود. این موارد نشان می‌دهد که باید با منابع کمتر غذای بیشتری برای مردم سراسر جهان تولید شود و درواقع سازمان فائو تولید مواد غذایی را در قرن حاضر با مشکلاتی پیش‌بینی کرده است.

یکی از راهکارهای اساسی رسیدن به امنیت غذایی اصلاح الگوی مصرف جامعه است. تقویت فرآیند بازاریابی، اصلاح الگوی مصرف و توجه هر چه بیشتر به بسته‌بندی و توزیع درست محصولات غذایی برای جلوگیری از اتلاف آنها از وظایف مهمی است که مسئولین و مردم در هر جامعه‌ای باید به آن توجه ویژه‌ای داشته باشند.
همچنین با توسعه سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی و بهبود آموزش و بهداشت در جامعه می‌توان به امنیت غذایی جامعه کمک کرد.
صنعت غذا در ایران با توجه به شرایط آب و هوایی، تنوع و کیفیت مطلوب کشاورزی دارای اهمیت و مزایای فراوانی است. صنایع غذایی در ایران نسبت به دیگر بخش‌ها، صنعتی جدیدتر به شمار می‌رود و به این دلیل نیاز به حمایت‌های بیشتری دارد .اکنون ایران در سال ۱۰۰ هزار تن محصولات کشاورزی تولید می‌کند و درصورتی‌که صنایع غذایی در کشور متناسب با تولیدات کشاورزی رشد نداشته باشد، ارزش‌افزوده‌ای که در این صنعت است به‌کلی از دست خواهد رفت. همچنین بر اساس افق ۱۴۰۴ ایران باید میزان تولید محصولات کشاورزی را به ۳۰۰ هزار تن برساند. درصورتی‌که ایران بتواند به این سطح از تولید دست یابد، باید برای صنایع تبدیلی و غذایی هم سیاست‌گذاری مناسبی در نظر گرفته شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد صنایع غذایی بالاترین سهم را در ایجاد اشتغال در کشور داشته است و پیش‌بینی‌ها بر این نکته استوار است که این بخش امکان توسعه اشتغال در اقتصاد کشور را بیش از سایر بخش‌های صنعتی خواهد داشت. صنایع مواد غذایی به‌تنهایی 16:8 درصد از کل اشتغال صنعتی کشور را از آن خودکرده‌اند.
یکی از مهم‌ترین عواملی که می‌تواند زمینه توسعه رقابت‌پذیری صنایع غذایی در ایران را فراهم کند، دسترسی به مواد اولیه باکیفیت و قیمت مناسب است. صنایع تبدیلی و غذایی ایران از این نظر دچار مشکل است.

ازآنجاکه مواد اولیه این صنعت محصولات فصلی است، در زمان خاص و کوتاهی باید تمامی مقدار مورد نیاز از کشاورزان که تمایلی به فروش قسطی و نسیه ندارند، نقدی خریداری شود و به همین دلیل چرخش سرمایه در این صنعت به زمانی طولانی نیاز دارد. بنابراین یکی از بزرگ‌ترین مشکلات تولیدکنندگان به‌ویژه در صنایع غذایی حجم کلان سرمایه مورد نیاز است.
بخش عمده‌ای از محصولات کشاورزی در مقیاس نامناسب، تولید و به بازار عرضه می‌شود. کوچک بودن اراضی کشاورزی، یکپارچه نبودن، هدر رفت منابع آبی و محدودیت‌های مالی، کشاورزان را دچار مضیقه کرده و باعث می‌شود دلالان و واسطه‌ها فعال شوند. در این میان هزینه‌های حمل‌ونقل بالا می‌رود و کیفیت مواد غذایی به دلیل شرایط نامناسب حمل و نگهداری پایین می‌آید.
در حال حاضر نحوه تخصیص ارز به واردات مواد اولیه، از دغدغه‌های اصلی فعالین اقتصادی به‌ویژه صنعت غذا است.
تولید در اقتصاد ایران به‌شدت به واردات کالاهای سرمایه‌ای، واسطه‌ای و مواد اولیه وابسته است. با درنظرگرفتن چنین شرایطی، تضعیف ارزش پول ملی، افزایش هزینه‌های تولید، رکود و تعطیلی صنایع را در پی خواهد داشت.
بسیاری از مواد اولیه غذایی ناگزیر است که از دیگر کشورها تأمین شود. هنوز ما ناچار به واردات بسیاری از ماشین‌آلات و دستگاه‌ها از سایر کشورها هستیم. بسته‌بندی ما هنوز به خودکفایی کامل نرسیده و ما چاره‌ای جز واردات بسیاری از مواد اولیه بسته‌بندی خود نداریم. تمام این موارد قطعاً متأثر از نوسانات نرخ ارز خواهد بود و افزایش نرخ ارز به‌شدت تولیدکنندگان را تحت ‌فشار قرار می‌دهد.
با توجه به اینکه کشور ما کشوری چهارفصل است و موقعیت خوبی ازلحاظ اقلیمی و جغرافیایی دارد، از پتانسیل بالایی در تولید انواع محصولات کشاورزی برخوردار است که باید با اصلاح مناسب زیرساخت‌های کشاورزی و پاسخگویی به نیازهای کشاورزان از این پتانسیل بالا به نحو مطلوبی بهره برداری نمود. به‌ویژه در شرایط حساس اقتصادی کشور که باید مسئله ارز در کشور به نحو بهینه‌ای مدیریت شود، بهره‌برداری از حداکثر ظرفیت‌های تولیدات کشاورزی کشور و جلوگیری از واردات غیرضروری کالاهایی که امکان تولید آن‌ها در کشور فراهم است نقش کلیدی در مدیریت اقتصادی کشور ایفا می‌کند. ضمن اینکه به این طریق از اشتغال و کارآفرینی و پتانسیل‌های روستایی کشورمان حمایت می‌شود و مانع خروج بی‌رویه ارز از کشور برای کالاهای غیراساسی خواهد شد.
در ایران حدود 50 میلیون هکتار زمین زراعی مناسب وجود دارد که 20 میلیون هکتار از آن زیر کشت است. سالانه بیش از صد میلیون تن مواد غذایی در کشور تولید می‌شود.
کشور ما در حال حاضر در تولید بیشتر محصولات استراتژیک در مسیر خودکفایی قرار دارد. سالانه به حدود ۲۰ هزار تن برنج نیاز داریم. تولید داخلی ما درزمینه محصول برنج و چای به میزانی است که نیاز داخل را برطرف می‌کند و ما درزمینه این محصولات تولید خوبی داریم و نیازی به واردات نداریم.
در حل حاضر با تولید ۸ میلیون و ۵۰ هزار تن چغندرقند در کشور و با احتساب شکر نیشکری، بیش از یک‌میلیون و ۹۲۰ هزار تن شکر که در کشور تولیدشده نیازی به واردات این محصول در سال 97 نداریم.
همچنین درزمینه تولید دانه‌های روغنی با توجه به ظرفیت بالای تولید کلزا در کشور رسیدن به خودکفایی در این زمینه دور از دسترس نیست.

حبوبات ازجمله محصولاتی است که امکان تولید آن در کشور فراهم است و متأسفانه واردات غیرضروری این محصولات با ارز دولتی باعث خروج میلیون‌ها دلار از ثروت ملی کشور می‌شود. ایران پتانسیل و ظرفیت تولیدی کافی و لازم را برای رسیدن به خودکفایی در تولید حبوبات دارد. اما آمار و ارقام وزارت جهاد کشاورزی نشان می‌دهد که حجم واردات برخی از اقلام حبوبات به کشور هرساله افزایش پیدا می‌کند، به ‌طوری‌که در حال حاضر ایران یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان حبوبات در دنیاست. چرا این قبیل محصولات نباید از کشاورزان کشور خریداری شود و اگر کمبودی در زمینه کشت و تولید آن هست، چرا نباید درصدد رفع آن برآییم و امکانات کافی در اختیار کشاورز قرار گیرد؟
استان کرمانشاه، لرستان و خوزستان ازجمله استان‌هایی هستند که قابلیت بسیار زیادی برای کشت و تولید حبوبات دارند. هرچند در سال‌های اخیر بروز خشک‌سالی‌های متعدد آسیب‌های زیادی را به کشاورزان وارد کرده و نیز مصرف سرانه حبوبات در کشورمان نیز به دلیل کاهش قدرت خرید مردم برای خرید مرغ و گوشت افزایش پیداکرده است.
باید در جهت افزایش بهره‌وری از کشاورزی با کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، بهبود تولید و متعادل کردن مصرف به‌صورت درست و منسجم برنامه‌ریزی کرد. دولت‌ها و مسئولین باید در جهت تقویت زیرساخت‌های کشاورزی و افزایش بهره‌وری، اصلاح سیستم‌های آبیاری و توجه به صنایع تبدیلی و ایجاد فضاهای مدرن کشاورزی تلاش کنند و بخش عمده‌ای از تسهیلات به این بخش تعلق گیرد.
اصلاح زیرساخت‌های کشاورزی با توجه به شرایط آب و هوایی کشور و کمک هرچه بیشتر به کشاورزان عزیز و فراهم کردن شرایط و تسهیلات مناسب برای فعالیت آنها می‌تواند به افزایش تولید و متعاقباً بهبود کیفیت و کاهش قیمت مواد اولیه و محصولات کشاورزی منجر شود. استفاده بهینه از نیروی کار متخصص نیز در کاهش هزینه‌های تولید مؤثر است .

دکتر مهدی کریمی تفرشی، ریاست هیات مدیره تعاونی تولیدکنندگان محصولات غذایی