زبان ما هویت ملی ما است که ما باید آن را غنی‌تر کنیم

فرهنگستان زبان و ادب فارسی سومین فرهنگستان ایران است. اولین فرهنگستان در سال 1314 تأسیس شد و تا سال 1323 نیز فعالیت داشت.

فرهنگستان دوم در سال 1348 تشکیل شد و تا سال 1358 سازمان آن بود اما فعالیت بسیار کمی داشت.

فرهنگستان سوم نیز در سال 1369 تأسیس شد که تا به امروز دارد فعال است.

تاریخچه فرهنگستان

فرهنگستان اول در زمان رضاخان بود درنتیجه واژه‌های آن به‌صورت دستور ابلاغ شد و در میان مردم جا افتاد. خیلی از واژه‌ها مانند دادگستری، شهرداری، شهربانی از آن زمان وارد زبان فارسی شده، اسامی عربی این نهادها را برداشتند و واژه‌های فارسی را جایگزین کردند. به دلیل حمایت دولت مبنی بر اینکه واژه‌ها باید در کتاب‌ها، منابع مکتوب، اسناد و نهادهای مختلف به کار روند، این واژه‌ها به کار گرفته شد و به‌خوبی در میان واژگان دیگر جا افتاد.

موفقیت واژه‌های تازه و چرایی عدم موفقیت برخی دیگر

اگر بخواهیم واژه‌های تازه موفق باشند، باید یک نسل از آن بگذرد. عدم موفقیت برخی واژه‌ها به خود آن‌ها برنمی‌گردد چراکه ممکن است معادل مناسبی انتخاب‌شده باشد، مسئله این است که رسانه‌ها و مسئولان نیز باید از این واژه‌ها استفاده کنند. پیامک و رایانه از کلمات موفق بود چراکه مرتب در رسانه‌ها اعلام شدند، اما آوابر به‌جای آیفون، دوگوشی به‌جای هدفون و نور خوان به‌جای پاسیو واژه‌هایی هستند که در رسانه‌ها به کار گرفته نشدند، به همین علت موفق نبوده و جامعه نیز به آن‌ها توجهی نکرده است.
واژه‌های عمومی باید در رسانه‌ها، مطبوعات و تبلیغات به کار گرفته‌ شوند، اگر خانه‌ای پاسیو داشته باشد و به‌جای آن بنویسند نورخوان ظاهراً از دید مخاطب خیلی فرق می‌کند، به همین دلیل هم نوشته نمی‌شود، درنتیجه هیچ جا هم به کار نمی‌رود. مسئله در مورد واژه‌های عمومی بسیار سخت‌تر از واژه‌های تخصصی است.

جولان واژگان عربی در میان زبان فارسی

ممکن است تعداد زیادی از واژه‌های موجود در زبان فارسی عربی باشد، اما با وارد شدن به زبان فارسی بسیاری از آن‌ها معنای تازه‌ای گرفته‌اند و عرب‌ها با این معنا و تعریف آن‌ها را به کار نمی‌گیرند.

مقابله فرهنگستان با واژه‌های بیگانه جدیدی است که در حال وارد شدن به زبان فارسی است. از زبان عربی ‌به‌ندرت واژه‌ای گرفته می‌شود، چراکه زبان فارسی دیگر تحت تأثیر زبان عربی نیست. درگذشته زبان علوم ما مبتنی بر زبان عربی بود و غالب کتاب‌های علمی به زبان عربی نوشته می‌شد، درواقع دانشمندان فارسی‌زبان‌ هم کتاب فارسی داشتند هم کتاب عربی. امروزه زبان انگلیسی بر تمام زبان‌ها غلبه دارد و تنها ما نیستیم که با آن مقابله می‌کنیم، تمام دنیا با آن مقابله می‌کند و سعی می‌کنند که واژه‌هایی را به زبان خود بسازند و در مقابل واژه‌های انگلیسی وارد زبانشان کنند. بنابراین در حال حاضر بیش‌ترین مشکل با زبان انگلیسی است نه با زبان عربی. فرهنگستان از ابتدا اصول و ضوابطی را برای کار واژه‌گزینی تصویب کرد. این اصول و ضوابط بعداً نیز شرح داده شد و ده سال بعد مجدداً مورد تجدیدنظر قرار گرفت. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، زبان فارسی را زبان ناب فارسی نمی‌داند. زیرا همچون تمام زبان‌ها، زبان فارسی نیز واژه‌هایی را قرض داده و واژه‌هایی را نیز قرض گرفته است. از زبان‌های عربی انگلیسی، فرانسه، آلمانی و زبان روسی واژه‌هایی داریم. همان‌طور که از زبان فارسی واژه‌هایی نیز وارد این زبان‌ها شده است و به‌راحتی به کار می‌رود. مسلماً در واژه‌گزینی و معادل‌سازی در مواردی از واژه‌های عربی موجود در زبان فارسی استفاده می‌شود، همان‌طور که برای برخی از واژه‌های اروپایی نیز معادلی در نظر گرفته نمی‌شود.

علل موفقیت فرهنگستان در انتخاب واژگان جدید

در حال حاضر حدود 400 استاد با ما کار می‌کنند که همگی به‌نوعی سفیر زبان فارسی در دانشگاه‌های خودشان هستند و غالب آن‌ها از افراد برجسته و نویسندگان کتاب‌های علمی هستند و در دانشگاه نیز تدریس می‌کنند.

فرهنگستان از سال 1374 کار واژه‌گزینی را شروع کرده و 23 سال است که گروه‌واژه گزینی فعالیت دارد و اگر بخواهیم آن را با فرهنگستان‌های دنیا مقایسه کنیم، بسیار موفق بوده است چراکه تا امروز بیش از 60 هزار واژه را تثبیت و تصویب کرده است. گروه‌واژه گزینی فرهنگستان امروز 70 کارگروه تخصصی واژه‌گزینی در حوزه‌های متفاوت تخصصی دارد. افراد فعال در واژه‌گزینی تنها ادبا نیستند که با شما زبانی و ادبی‌شان چیزی بگویند و آن را مصوب کنند بلکه از دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی مختلف حضور دارند. فرهنگستان زبان ما شاید امروز فعال‌ترین فرهنگستان در دنیا است. الگوی اولیه فرهنگستان زبان ایران از فرهنگستان فرانسه گرفته‌شده و متناسب با وضعیت ما بومی‌شده است؛ اما امروز نحوه کار آن‌ها همانند ما نیست. در فرانسه چنانچه واژه‌ای در جامعه به کار رفت و جا افتاد، اجازه ورود به فرهنگ لغت فرهنگستان فرانسه را دارد؛ اما فرهنگستان ما بسیار تخصصی‌تر است.

ویژگی واژگان موفق

واژه موفق واژه‌ای است که همه خوشه واژه‌ها را بتوان با آن ساخت. چون هر واژه‌ای خانواده واژگانی دارد. اگر شما صفت و اسمش را بسازید و نتوانید آن را به کار ببرید، این واژه موفق نیست. مقداری از موفقیت واژه به ساخت آن و بیش از آن به کاربرد آن واژه مربوط است و باید اجازه داد تا این واژه‌ها در کتاب‌های درسی و مقاله‌های متفاوت به کار روند و آن زمان است که محک می‌خورند. زمانی گفته می‌شود واژه‌ای موفق نیست که مدتی به‌کاربرده شود و جامعه آن را پس بزند.

حرف آخر

ضعفی که وجود دارد در تبلیغ واژه‌هایمان است و در این زمینه مقداری ضعیف عمل کرده‌ایم. باید راهکاری پیدا کنیم تا این واژه‌های تازه در جامعه حضورداشته باشند و اگر خوب معرفی شوند، فکر نمی‌کنم که هیچ جامعه‌ای عناد داشته باشد که هویت ملیش را حفظ کند. فرایند واژه‌سازی، لغت‌سازی، ساخت کلمات تازه یا ساخت‌واژه‌های نو در زبان‌ها و فرهنگ‌های گوناگون بشری از اهمیت و جایگاهی حیاتی برخوردار است، زبان ما هویت ملی ما است که ما باید آن را غنی‌تر کنیم.

نسرین پرویزی، معاون واژه‌گزینی و فرهنگ‌نویسی فرهنگستان ادب فارسی