رمز پیروزی آلمان در فتح قله‌های دانش

این روزها ثبات پیشرفت علمی آلمان به‌حدی خیره‌کننده جلوه کرده که بسیاری از نخبگان جهان جذب دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی این کشور شده‌اند، ‌طوری که اکنون آلمان به آمریکا و انگلیس که سال‌ها مقصد اصلی نخبگان مهاجر بوده، ترجیح داده می‌شود. اما براستی این پیشتازی علمی برحسب چه تدابیری حاصل شده است؟ همان‌طور که در آغاز نیز اشاره شد، بخش اعظم این پیشتازی از حمایت‌های دولتی و سیاست‌های تعیین بودجه پژوهشی ناشی می‌شود که البته در پیشینه ایده‌پردازی نظری در این کشور ریشه دارد.

بنیان علمی آلمان کنونی درحقیقت بر مفاهیمی استوار است که دو قرن پیش توسط ویلهِلم هومبولت، فیلسوف و سیاستمدار آلمانی، نظریه‌پردازی شد. وی معتقد بود استادان دانشگاه باید علاوه بر حیطه‌ آموزش در خط مقدم اقدامات پژوهشی نیز فعالیت کنند. عقاید دیگر وی ازجمله این که مباحث آموزشی باید گسترده و عمیق باشند یا مثلا زندگی آکادمیک را نباید به سیاست آلوده کرد، در روح و روان آلمانی‌ها حک شده است. به گفته‌ تورستِن ویلهِلمی، دبیرکل مؤسسه مطالعات پیشرفته برلین، نظام هومبولتی در ژن آلمانی‌ها جریان دارد و از همین‌روست که دولت حتی در زمان بحران اقتصادی در بودجه پژوهشی ‌کشور چندان دست نمی‌برد.

جالب است بدانید نظام هومبولتی تحولات سیاسی پرفرازونشیبی را تاب آورده است. موازین علمی آلمانی‌ها در دوران رایش سوم به رهبری آدولف هیتلر به فنا کشیده شد و کشور در جنگ جهانی دوم تا مرز نابودی پیش رفت. در سال 1328/ 1949 بود که آلمان به دو جمهوری آلمان شرقی و غربی تقسیم شد و قدرت علمی آلمانی‌ها در زیر سلطه دولت‌های سیاسی مخالف مجددا در مسیر رشد قرار گرفت. آلمان غربی بر این باور بود که هنر و علم و پژوهش و آموزش باید آزاد باشد. حکومت‌ در این بخش از کشور به‌جهت گریز از خودکامگی و عدم سوء‌استفاده از قدرت به تشکیل یک دولت ائتلافی روی آورد که دولت‌های ایالتی را مسئول اعتلای فرهنگ، علم و آموزش کشور می‌دانست. در نقطه مقابل، آلمان شرقی که ماهیت کمونیستی یافته بود، بر مراقبت و نظارت شدید فعالیت‌های پژوهشی و قطع همکاری‌های تحقیقاتی با آلمان غربی اصرار داشت که البته این انزوای علمی دیری نپایید. در پی اتحاد مجدد آلمان غربی و شرقی در سال 1369/ 1990، دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی آلمان بار دیگر در مسیر فتح قله‌های دانش با یکدیگر همگام شدند.

پیشرفت در سایه‌ حمایت مستمر دولت

حمایت مستمر دولت آلمان از دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی یکی از بارزترین علل رشد و شکوفایی علمی در این کشور محسوب می‌شود. علاوه بر دانشگاه‌ها چهار سازمان تحقیقاتی در آلمان تحت حمایت بودجه دولتی قرار دارند. این سازمان‌های تحقیقاتی خوش‌اقبال عبارتند از:

انجمن ماکس پلانک

انجمن ماکس پلانک که سال 1327/ 1948 تأسیس شد، درحال حاضر دارای
81 مؤسسه تحقیقاتی در حوزه پژوهش‌های بنیادی است که بودجه قابل ملاحظه‌ای از سوی دولت دریافت می‌کند و در چگونگی تقسیم این بودجه در بین مؤسسات مختلف مختار است. برای مثال، بخش علوم زیستی این انجمن معمولا بودجه‌ای بالغ بر 4/2میلیون دلار (حدود 10 میلیارد تومان) در سال دریافت می‌کند. این بودجه صرفا به پیشبرد برنامه‌های پژوهشی اختصاص دارد و شامل بودجه خریداری تجهیزات ضروری نمی‌شود.

انجمن فرانهوفِر

انجمن فرانهوفِر یک سال پس از ماکس پلانک تأسیس شد و در حوزه تحقیقات کاربردی فعالیت ‌دارد. این انجمن به احترام ژوزِف فرانهوفِر، فیزیکدان سرشناس آلمانی که دستاوردهای برجسته‌ای‌ در زمینه عینک‌سازی داشته، نامگذاری شده است.

انجمن هِلمهولتز

انجمن هِلمهولتز دربردارنده مراکز تحقیقاتی چندگانه‌ای است که براساس اولویت‌های دولت به انجام پژوهش‌های استراتژیک بزرگ می‌پردازند. این انجمن به احترام خدمات علمی هِرمان هِلمهولتز، فیزیولوژیست و فیزیکدان نامدار آلمانی، نامگذاری شده است.

گوتفرید لایبنیتس

مجموعه‌ای دیگر از سایر مؤسسات و امکانات پژوهشی در انجمن گوتفرید لایبنیتس گرد هم آمده‌اند که به نام فیلسوف و فیزیکدان آلمانی مزین شده است.

براساس قراردادی که به سال 1328/ 1949 برمی‌گردد، دولت فدرال در تأمین هزینه‌های سازمان‌های تحقیقاتی با دولت‌های ایالتی این کشور سهیم است. اما به‌طورکلی، دولت هر ایالت تعهد دارد خود به تأمین نیازهای مالی دانشگاه‌ها اقدام کند. این نظام جامع حمایتی حتی در پی هزینه‌های سنگینی که به‌موجب اتحاد دو آلمان غربی و شرقی بر کشور تحمیل شد، با اقتدار ادامه یافت. تا سال 1394/ 2015 حمایت مالی دولت از تمام سازمان‌های تحقیقاتی و نیز بنیاد تحقیقات آلمان به‌میزان سالانه 5 درصد افزایش داشت، اما براساس توافق اخیر دولت فدرال با دولت‌های ایالتی، افزایش سالانه بودجه پژوهشی سازمان‌های تحقیقاتی کشور به 3 درصد کاهش خواهد یافت. البته با وجود این کاهش 2 درصدی همچنان رقم بالایی از بودجه عمومی دولت در اختیار مراکز پژوهشی است. احساس اطمینان از تأمین مستمر هزینه‌های مورد نیاز به مؤسسات تحقیقاتی این کشور امکان می‌دهد پیرامون استراتژی‌های پژوهشی خود در درازمدت برنامه‌ریزی کنند.

اصلاح نظام پژوهشی و ایجاد فضای رقابتی

دولت آلمان در نتیجه درهم‌گسیختگی ایجادشده در پی اتحاد دو آلمان غربی و شرقی ناگزیر از بازنگری و اصلاح نظام پژوهشی کشور شد تا زمینه همکاری مؤسسات تحقیقاتی مختلف با یکدیگر فراهم شود. از این‌رو، دولت بر آن شد تا در نخستین اقدام موانع همکاری را از میان بردارد. همچنین دولت فدرال به دولت‌های ایالتی اختیار داد تا درمورد تخصیص بودجه به دانشگاه‌ها خود تصمیم بگیرند. در اقدامی دیگر به‌موجب لایحه‌ای که
سال 1384/ 2005 تصویب شد، دانشگاه‌ها بر سر دریافت رتبه ممتاز و جوایز مالی به رقابتی تنگاتنگ با یکدیگر وارد شدند. دولت فدرال تاکنون میلیون‌ها میلیون دلار در این مسیر سرمایه‌گذاری کرده و در حال حاضر 14 دانشگاه این کشور به دریافت رتبه پژوهشی ممتاز و بودجه بالاتر نایل شده‌اند. در نتیجه این تغییرات، جایگاه دانشگاه‌های آلمان در رتبه‌بندی‌های جهانی نیز ارتقا یافته است. سال 1384/2005، فقط 9 دانشگاه این کشور در بین 200 دانشگاه برتر جهان بودند، در حالی که هم‌اکنون نام 22 دانشگاه و مرکز آموزش عالی از آلمان در بین برترین دانشگاه‌های جهان به‌چشم می‌خورد.

تشکیل شبکه‌های تحقیقاتی و پروژه‌های مشترک

این روزها تب‌وتاب پژوهش‌های خوشه‌ای در آلمان بالا گرفته است. در سال‌های اخیر، استراتژی‌های برنامه‌ریزی و سیاستگذاری پژوهشی در این کشور به‌سویی سوق داده شدند که زمینه‌ همکاری سازمان‌یافته نخبگان رشته‌های مختلف با یکدیگر فراهم شود. برای مثال، یک شبکه تحقیقاتی متشکل از چند مؤسسه ملی بهداشت‌ و درمان که روی موضوعات متنوعی ازجمله علوم اعصاب و بیماری‌های متابولیکی مطالعه داشتند، به سرپرستی انجمن هِلمهولتز آغاز به فعالیت کردند. این قبیل همکاری‌های گسترده بین مؤسسات تحقیقاتی مختلف هنوز در مرحله آزمایشی است و نتایج ملموس‌تر‌ آن را باید در سال‌های آینده مشاهده کرد.

برخی پیشرفت‌های اخیر در این‌گونه پروژه‌‌های مشترک که معمولا بر موضوعات خاص و جنجالی تکیه دارند،‌ گاهی موازین اخلاقی مورد پذیرش عام را به چالش می‌کشد. اینجاست که دولت به شبکه‌های تحقیقاتی گوشزد می‌کند که از ایجاد ساختارهای آزمایشگاهی غیرضروری بپرهیزند. از این‌رو، انجام تحقیقات روی نخستیان اگرچه مجاز است، اما با دشواری‌های بسیار زیادی روبه‌روست. یا برای مثال، استفاده آزمایشگاهی از سلول‌های بنیادی جنینی انسان و پاره‌ای دیگر از اَشکال تحقیقات سلولی ‌از سوی دولت غیرمجاز اعلام شده است. محدودیت‌هایی از این قبیل موجب‌ شده‌ آلمان در برخی حوزه‌های علمی نظیر زیست‌فناوری هنوز از سایر رقبای جهانی عقب‌تر باشد، درحالی که مثلا در زمینه مهندسی پیشروترین کشور جهان محسوب می‌شود. افزون بر این، جامعه آلمان به‌علت سوءاستفاده حکومت رایش سوم از تازه‌های علمی دوران همچون اصلاح نژاد بشر نسبت به پژوهش‌های ژنتیک به اندکی حس بدبینی آلوده شده است. این علل دست‌به‌دست یکدیگر داده‌ و مانع پیشرفت صعودی آلمان در برخی ‌جبهه‌های علمی شده‌اند.

کاستی‌ها و نقدها

با وجود پیشتازی علمی آلمان در جهان، این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که زیرساخت‌ دانشگاه‌های این کشور به بهبود اساسی نیاز دارد و امکانات موجود باید نوسازی شوند. از آنجا که دولت‌های ایالتی در تلاشند در درجه نخست هزینه‌های تحصیل رایگان تعداد بیشتری از دانشجویان را فراهم کنند، در تأمین هزینه‌های نوسازی و تعمیرات دچار کمبود شده‌اند. افزون بر این، فعالان حقوق زنان معتقدند حضور نخبگان زن در دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی باید افزایش پیدا کند. سهم زنان از کرسی‌های عالی‌رتبه دانشگاهی در این کشور از 10 درصد در سال 1384/ 2005 به 9/17 درصد در سال 1393/ 2014 افزایش یافته، حال آن که این رشد چند درصدی هنوز از میانگین مورد انتظار از سوی اتحادیه اروپا پایین‌تر است، اما با تمام نقدهایی که هنوز از داخل خود این کشور به نظام دانشگاهی و پژوهشی آلمان وارد می‌شود، هنوز اکثریت جامعه پژوهشی در این کشور به رشد تدریجی آلمان در حوزه علوم و تحقیقات اطمینان دارند و با عزم راسخ به فتح شکوهمند قله‌های دانش در آینده نزدیک کمر بسته‌اند.

مترجم: صدف دژآلود

جام‌جم

منبع: Nature