نظام‌های بین‌المللی در خطر

نظام منع گسترش پس از آن ایجاد شد که در دهه 60 میلادی بعد از بحران موشکی کوبا جهان سایه یک جنگ هسته‌ای را از سر گذراند. از 1968 با ایجاد نظام منع گسترش امید به دفع همیشگی چنین خطری افزایش یافت. اما با گذشت حدود نیم قرن، امروز با بحران‌هایی که بروز کرده مانند بحران کره و تهدیدهایی که با چاشنی هسته‌ای همراه است و انباشت کلاهک‌های هسته‌ای در گوشه کنار جهان به نظر می رسد این امیدواری چندان واقع‌بینانه نبوده است.

آنچه موجب شده درباره نظام منع اشاعه و توانایی آن تردید ایجاد شود یا چنان‌که وزیر‌خارجه روسیه گفته این نظام در معرض خطر قرار گیرد این است که نظام منع اشاعه فاقد ساختاری عادلانه بوده است. در درون این نظام وجود سلاح هسته‌ای و برخورداری پنج قدرت هسته‌ای از آن به رسمیت شناخته شده است. لذا کشورهای جهان آن را ناعادلانه و تبعیض‌آمیز می‌دانند. امری که کشورها را در همراهی با آن بی‌انگیزه می‌سازد. بعلاوه قدرت‌های هسته‌ای در تعهداتی که در چارچوب نظام منع اشاعه پذیرفته‌اند چندان صادق نبوده و به آن عمل نکرده‌اند. این قدرت‌ها نه تنها در جهت کاهش سلاح‌های هسته‌ای خود اقدام نکرده‌اند، بلکه در جهت افزایش کمی و ارتقای کیفی آنها کوشیده‌اند. از سوی دیگر آنها به تعهدات خود در مقابل کشورهای غیرهسته‌ای برای برخورداری از مزایای استفاده از انرژی هسته‌ای در امور صلح‌آمیز پایبند نمانده‌اند و در کمک به آنها برای رفع نیازهایشان مانع‌تراشی کرده‌اند. عاملی که برخی کشورها را به سمت تلاش برای قطع این وابستگی سوق داده است.

از سوی دیگر قدرت‌های بزرگ در برخورد با نظام منع اشاعه هسته‌ای نیز همچون موارد دیگر سیاستی فرصت‌طلبانه درپیش گرفته و تبعیض‌آمیز و با استانداردهای دوگانه عمل کرده‌اند. آنها در مواردی که سیاست‌های دیگران را منطبق بر سیاست‌های خود ارزیابی کرده‌اند، هیچ مانعی حتی در مقابل تلاش برای دستیابی به سلاح هسته‌ای صورت نداده‌اند. نحوه مواجهه با تلاش‌های رژیم صهیونیستی برای تولید سلاح و کلاهک هسته‌ای از این موارد است. آنها حتی این رژیم را برای پیوستن به کنوانسیون منع اشاعه تحت فشار قرار نداده‌اند. اما در مقابل کشورهایی را که با سیاست‌های خود همراه ندیده‌اند حتی برای تلاش‌های آن برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای هم مانع‌تراشی کرده‌اند. این نحوه برخورد موجب شده تا از زمان شکل‌گیری نظام منع اشاعه تا کنون تعداد کشورهایی که از سلاح هسته‌ای در جهان برخوردارند، افزایش یابد.

عامل دیگر که در روزهای اخیر به شکل بارزی در نتیجه رفتار آمریکا در مواجهه با برجام خودنمایی کرده، پایبند نماندن قدرت‌های بزرگ به توافق هایی است که با سایر بازیگران به‌دست آمده است. رفتار آمریکا این پیام را دارد که پایبند ماندن به توافق‌ها و تعهدات بیهوده است و تنها ایجاد محدودیت‌های حقوقی برای خود و محروم ساختن خود از مزایایی است که قدرت‌ها از آن بهره‌مند می‌شوند. بنابر این به جای تلاش برای تقویت نظام‌های حقوقی باید به تلاش برای تقویت قدرت و افزایش توان خود پرداخت. این وضعیت نه تنها نظام منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای بلکه سایر ترتیبات و نظام‌ها را نیز با تهدید روبه‌رو کرده است. چنان‌که خروج آمریکا از کنوانسیون آب و هوایی پاریس، نظام مقابله با تهدیدهای زیست محیطی را با خطر مواجه کرده است. از این رو باید هشدار لاوروف را تعمیم داد و گفت با رویه‌ای که قدرت‌های بزرگ بویژه آمریکا در پیش گرفته‌اند، نظام‌هایی که حاصل همکاری‌های بین‌المللی هستند و برای مقابله با بحران‌های بین‌المللی شکل گرفته‌اند در خطر قرار دارند.

دکتر حاکم قاسمی

عضو هیات علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)