رمزگشایی از هویت شهدای گمنام با فناوری ژنتیک

یکی دیگر از مزایای انجام آزمایش دی‌ان‌ای روی پیکر شهدا، اطمینان از شناسایی صحیح پیکر مطهر شهید است. پس از بازپس‌گیری پیکر شهید محسن حججی، با آزمایش نمونه دی‌ان‌ای و تطبیق آن با پروفایل ژنتیک خانواده این شهید، مشخص شد هیچ ابهامی در تشخیص هویت پیکر مطهر این شهید وجود ندارد. از آنجا که وقتی چند روزی از درگذشت پیکر مادی انسان می‌گذرد، سلول‌های بدن شروع به تجزیه‌شدن می‌کنند، آنچه عمدتا برای آزمایش بر جا می‌ماند، نمونه‌های استخوانی است و بر همین اساس نمونه‌گیری ژنتیک استخوانی از پیکر شهید بزرگوار، محسن حججی انجام شد.

کدهای ژنتیک از بین نمی‌رود

در سال‌های اخیر، بارها پیش آمده است که پس از تشییع پیکر شهدای گمنام، هویت شهیدی شناسایی می‌شود و مشخصات او روی سنگی که بی‌نشان بوده، حک می‌شود. شناسایی این پیکرها با استفاده از فناوری‌های نوین زیستی و مطالعات ژنتیک محققانی انجام می‌شود که با این کار به سال‌ها انتظار خانواده شهدا برای بازگشت و تشییع پیکر پاک فرزند خود، پایان می‌دهند. دکتر محمود تولایی، رئیس مرکز تحقیقات ژنتیک نور و رئیس انجمن ژنتیک ایران، درباره احتمال شناسایی هویت پیکرهایی که از سال‌ها قبل باقی مانده‌اند به جام‌جم می‌گوید: امروزه حتی از نمونه‌های هزاره‌های قبل و نمونه‌های باستانی نیز می‌توان اطلاعات ژنتیک به دست آورد. به همین ترتیب تبارشناسی ژنتیک ایرانیان باستان نیز مطالعه می‌شود. ماده اصلی ژنتیک مورد مطالعه درون سلول‌ها و بافت استخوانی مقاوم‌ترین بافت‌هایی هستند که تا زمان وجود آثار بافت و استخوان، امکان استخراج دی‌ان‌ای هم از آن وجود دارد.

دکتر تولایی درباره شناسایی پیکرهایی که دچار آسیب‌های شدید شده‌اند، ادامه می‌دهد: نمونه‌هایی که برای کار آزمایشگاهی مورد استفاده قرار می‌گیرند، ممکن است با وجود تازگی برای مثال سوخته باشند. در این شرایط روش‌های مختلف تکرار می‌شود تا در نهایت یک روش جواب بدهد و مقداری از دی‌ان‌ای به دام انداخته شود. ازجمله نمونه‌های سختی که با آنها سر و کار داریم، پیکرهایی هستند که در حادثه‌ای همراه با آتش‌سوزی یا آسیب‌های بسیار شدید که بافت را از بین می‌برد به دست ما می‌رسد، اما در مورد پیکرهایی که مربوط به دوران دفاع مقدس است، اگر زیر خاک خشک و محبوس بوده باشند، قابلیت استخراج دی‌ان‌ای را در شرایط مناسب‌تری دارند، اما اگر برای مثال فردی با چتر در منطقه‌ای باتلاقی در حاشیه جزایر فرود آمده باشد، نمونه آسیب‌های زیادی می‌‌بیند و درصدی از این نمونه‌ها امکان استخراج دی‌ان‌ای را ندارند.

گاهی پیکرهایی در بیابان رها شده‌اند و در طول سال‌ها شرایط اقلیمی منطقه روی آنها تاثیر می‌گذارد و به دست آوردن اطلاعات از این نمونه‌ها کار سخت‌تری است. روش جاری ما درخصوص چنین نمونه‌هایی کمی متفاوت است و ممکن است زمان زیادی بگیرد. مطالعه بعضی نمونه‌ها چند ساعت زمان می‌برد و آزمایش و کارکردن روی بعضی از نمونه‌ها بیش از یک ماه زمان می‌برد. بنابراین کیفیت نمونه عامل مهم و تاثیرگذاری برای انتخاب روش و زمان لازم برای مطالعه و شناسایی است.

تشخیص ویژگی‌های فیزیکی از روی دی‌ان‌ای

مطالعه کالبدشناختی (آناتومیک) پیکرها حتی اگر اجزای بدن جدا شده یا با پیکر دیگری مخلوط شده باشد، اطلاعات جزئی و دقیق از نمونه را در اختیار محققان می‌گذارد. برای مثال با ابعاد و اندازه استخوان‌ها می‌توان قد فرد، سن و بسیاری از ویژگی‌های ظاهری را تخمین زد.

با این حال ماندن پیکرها در شرایط محیطی غیرعادی مثل مناطق مرطوب یا باتلاقی می‌تواند، نمونه را با آسیب‌های فراوان مواجه کند. در نهایت مجموعه اطلاعات از زمان و مکان پیدا شدن پیکر، رخدادهای عملیات، مشاهدات و معاینات پیکرشناسی، تحقیقات آزمایشگاهی، استخراج دی‌ان‌ای و تطابق با نمونه دی‌ان‌ای اعضای خانواده، صحت اطلاعات به دست آمده تایید می‌شود.

نقش زیست‌فناوری در شناسایی پیکر شهدا

زیست‌فناوری (بیوتکنولوژی) قابلیت‌های فراوانی در زمینه تولید داروها و واکسن‌های جدید، روش‌های تشخیصی برای تشخیص بیماری‌های سخت و نادر، انواع سرطان‌ها و بیماری‌های صعب‌العلاج دارد. همین‌طور حوزه تولید محصولات زراعی مقاوم به آفت، تولید آفت‌کش‌های زیستی که آلاینده محیط زیست نیستند، حوزه ترکیبات پلیمری موثر در موضوع ریزگردها ازجمله شاخه‌های فناوری‌های زیستی هستند. بنابراین با توسعه این حوزه‌ها، هر روز جلوه تازه‌ای از پیشرفت بشر در زمینه ژنتیک و زیست‌فناوری به‌چشم می‌خورد. این حوزه رو به توسعه است و کشور ما نیز به گفته دکتر تولایی در حوزه ژنتیک و فناوری‌های زیستی در منطقه رتبه اول، در آسیا رتبه چهارم تا پنجم و در دنیا رتبه چهاردهم تا شانزدهم را دارد.

رئیس انجمن ژنتیک ایران می‌گوید: خوشبختانه زیرساخت‌های این رشته در کشور وجود دارد و همواره رو به توسعه است. کاری که درخصوص تشخیص ژنتیک و شناسایی دی‌ان‌ای پیکر شهدا انجام می‌شود نیز یکی از شاخه‌های زیست‌فناوری است. رئیس مرکز تحقیقات ژنتیک نور می‌افزاید: در حال حاضر کشور ما ازجمله معدود کشورهای تولیدکننده و صادرکننده محصولات دارویی با فناوری پیشرفته است. همچنین رشته‌های دانشگاهی در زمینه‌های صنعتی، پزشکی، کشاورزی و محیط زیست مرتبط با زیست‌فناوری در حال فعالیت هستند. افرادی که در آزمایشگاه با ما همکاری دارند، متخصصان رشته‌های ژنتیک، ژنتیک مولکولی، زیست‌شناسی سلولی و مولکولی، زیست‌فناوری و بیوانفورماتیک هستند. امروز هم در مورد شهدای جنگ تحمیلی و هم در مورد شهدای مدافع حرم، در هر موردی که پیکرها فاقد علائم تشخیصی از روی شواهد ظاهری باشند، از این روش‌ها برای شناسایی استفاده می‌شود.

وقتی فناوری دو برادر شهید را به خانواده‌شان می‌رساند

دکتر تولایی در مورد نمونه‌های خاص شناسایی پیکر شهدا می‌گوید: موردی داشتیم که بر مبنای داشتن نمونه پروفایل ژنتیک از خواهر یا برادر یک شهید، به پیکر او رسیدیم و با جست‌وجو در بانک اطلاعات شهدا شهید دیگری پیدا کردیم که دارای همان تشابه ژنتیک بود. بعد از پیگیری، همزمان دو پیکر شهید از یک خانواده پیدا شد که پیش‌بینی نشده بود. یکی از شهدای آنها چند سال پیش‌تر به صورت شهیدی گمنام پیدا شده بود و به میهن بازگشته و دفن شده بود. این مثال برادران شهید گلچینی است که اکنون دو شهید کنار یکدیگر دفن شده‌اند. در این مورد بعد از آن که مشخص شد پیکر تفحص شده جدید،‌ برادر شهید گلچینی است، شهید دوم نیز در کنار برادرش در یادمان باغ موزه دفاع مقدس به خاک سپرده شد.

لزوم تهیه پروفایل ژنتیک برای مشاغل خطرناک

به گفته دکتر تولایی، امروزه لازم است پروفایل ژنتیک برای همه افرادی که در مناطق خطر ماموریت‌هایی دارند، مانند آتش‌نشانان، خلبانان، خبرنگارانی که باید ایثارگرایانه و شجاعانه در صحنه‌های حوادث حضور پیدا کنند، امدادگرانی که حضور آنها در مواجهه با خطر ضرورت دارد و همه رزمندگانی که در مناطق عملیاتی شرکت می‌کنند، تهیه شود. در این صورت در صورت بروز اتفاقات ناگوار با پدیده‌ای به نام گمنام یا مفقود مواجه نخواهیم بود. برای مثال اگر در پی حادثه‌ای طبیعی چند هزار نفر قربانی شوند، پیکرها را نمی‌توان بیش از چند روز نگه داشت و با گذشت زمان تجزیه آنزیمی، موجب تخریب و مانع شناسایی می‌شود. امروز این روش‌های شناسایی ژنتیک در بحران‌ها پاسخگو است.

این اطلاعات ژنتیک قابل نگهداری و در طول عمر ثابت است و به همین علت توصیه می‌شود سازمان‌های با مشاغل این چنینی نسبت به تکمیل این بانک اطلاعاتی اقدام کنند.

روش شناسایی از طریق بانک اطلاعات ژنتیک

استخراج دی‌ان‌ای از سلول‌های استخوان، ناخن، خون و تهیه طرح‌واره‌های ژنی از نمونه‌های خون ازجمله روش‌های به دست‌آوردن اطلاعات ژنتیک پیکرهای گمنام است. هنگام شکل‌گیری یک سلول جنینی، اطلاعات از سلول‌های مادر و پدر به جنین منتقل می‌شود و مجموعه‌ای از اطلاعات با آرایش جدید را شکل می‌دهد. روش شناسایی دی‌ان‌ای نیز به این شکل است که اطلاعات نمونه سلول گرفته شده، غشای سلولی را حذف کرده و گنجینه اطلاعات ژنتیک فرد به دست می‌آید. سپس این اطلاعات به صورت یک طرح‌واره به تصویر کشیده شده و آماده شناسایی می‌شود. از طرف دیگر اطلاعات ژنتیک خانواده‌هایی که خویشاوند مفقود دارند، در بانک اطلاعاتی دیگری ذخیره می‌شود. با بررسی و مقایسه جزئی مؤلفه‌های ژنتیک و تبدیل اطلاعات به زبان صفر و یک، می‌توان تشابه‌ها را بین ده‌ها هزار نمونه آماری پیدا کرد. در همین خصوص طراحی نرم‌افزارهای مخصوص این کار نیز لازم است که اکنون این نرم‌افزارها به صورت بومی در کشور طراحی شده است.

سپیده شعرباف