یک کلاغ چهل کلاغ‌های فضای مجازی

دومینو در فضای مجازی

دکتر حسین امامی، مدرس ارتباطات و پژوهشگر رسانه‌های نوین در پاسخ به این سوال که چرا فضای مجازی بستر مناسبی برای شایعه‌سازی است، به جام‌جم می‌گوید: برای پاسخ، ضرورت دارد ما به ویژگی‌های خاص فضای مجازی بپردازیم و این که چه عواملی باعث می‌شود بستر تولید و انتشار اخبار فیک‌نیوز یا شایعه‌سازی مهیا شود؟ اولین مساله‌ای که ما باید در نظر بگیریم، این است که شایعه در زندگی روزمره ما وجود دارد و انسان‌ها از طریق ارتباطات و چهره به چهره دست به انتشار و پخش شایعات می‌زنند، اما فضای مجازی دارای ویژگی‌های چندوجهی و شبکه‌ای است و اگر ما خبر دروغ منتشر می‌کنیم، در محیطی پخش خواهد شد که راه‌های خروجی زیاد دارد. در واقع قابلیت باز نشر دارد.

وی ادامه می‌دهد: کافی است شایعه‌ای در یک گروه منتشر شود که اعضای آن 3000 نفر باشند. این تعداد هم برای گروه‌های دیگر باز نشر می‌کنند و همین اشتراک‌گذاری باعث می‌شود یک شایعه در کل کشور منتشر شود. ضمن این که این معضل انتها هم ندارد. بنابراین ما با پدیده دومینو روبه‌رو هستیم که گرچه راه قطع شدن ندارد، ولی باید درخصوص مقابله با شایعات بلافاصله اقدام کنیم.

این مدرس ارتباطات با اشاره به هویت فضای مجازی توضیح می‌دهد: برخی مواقع هویت می‌تواند در فضای مجازی جعلی باشد و فرد با نام مستعار یک کانال تلگرامی ایجاد می‌کند و از این طریق دست به انتشار اخبار دروغ می‌زند. در واقع هویت جعلی باعث می‌شود مسئولیت هم از دوش کاربر برداشته شود.

دکتر امامی عنوان می‌کند: در فضای مجازی برخلاف فضای واقعی، هر فرد خودش به تنهایی می‌تواند محتوا تولید کند و یک رسانه باشد و اخبار دروغ را براحتی انتشار داده و آن را بازنشر کند. از سوی دیگر، قدرت انتشار یک محتوا در فضای مجازی به مراتب بیشتر از رسانه‌های دیگر است و می‌تواند فراگیر شود. موضوع دیگری که نباید از آن غافل شویم، سرعت انتشار خبر است. مطلبی که در شبکه‌های اجتماعی و کانال تلگرامی توزیع می‌شود، هیچ حد و مرزی نمی‌شناسد و در همه جای جهان قابل دسترس است.

وی در پاسخ به این سوال که کاربران در این مواقع باید چه واکنش‌هایی داشته باشند، تاکید می‌کند: راهی که برای واکسینه کردن کاربران درباره اخبار فیک باید در نظر گرفت، افزایش سواد رسانه‌ای است. سواد رسانه‌ای یک نوع تفکر انتقادی و مهارتی است که باعث می‌شود کاربر در برابر هر مطلبی که در فضای مجازی منتشر می‌شود، منفعل نباشد و موضع فعالانه اتخاذ کند.

نیازسنجی مردم

دکتر اسماعیل قدیمی، استاد ارتباطات در این باره اعتقاد دارد: عمده‌ترین دلیلی که به شایعه‌سازی در فضای مجازی منجر می‌شود، این است که رسانه‌های جمعی آن طور که باید و شاید وظایفشان را بدرستی و حرفه‌ای انجام نمی‌دهند یا دست‌کم توانایی‌هایشان در گزارش‌ها، اخبار و چیزهایی که مورد علاقه مردم بوده، پایین است. به نظرم اگر وسایل ارتباط جمعی حرفه‌ای عمل کنند و مدیریت هم صحیح و بر مبنای نیازسنجی مردم باشد، کمتر شاهد شایعات خواهیم بود.

وی می‌افزاید: ما باید نیازها و اقتضائات مردم را دسته‌بندی و بعد برنامه‌ریزی کنیم. اگر سیاستگذاری‌ها، ساختارها و آموزش خبرنگاران درست انجام شود، می‌توانیم یک شبکه عظیم رابط‌های خبری را ایجاد کنیم تا نیازهای مردم تامین شود. مسلما اگر ضعف‌ها برطرف شود، زمینه برای شایعه‌سازی کم می‌شود.

این استاد دانشگاه با اشاره به یکی از مسائل جدی این روزها می‌گوید: رسانه‌های خارجی و فرامرزی با ترفندهایی که بلد هستند و امکانات نیرومندی که در اختیار دارند، مدیریت جریان اطلاعات را برای نفوذ به افکار عمومی در دست گرفته‌اند و همین باعث شده تا بسیاری از مردم ما بخصوص قشر تحصیلکرده، گرایش‌هایی پیدا کنند و با آسیب‌شناسی می‌توان متوجه شد زمینه برای شایعه فراهم می‌شود.

دکتر قدیمی ادامه می‌دهد: حال این سوال مطرح می‌شود که چه کسانی شایعه را پخش می‌کنند؟ تحصیلاتشان چیست؟ شخصیتشان چگونه است و چه نیازها و اقتضائاتی دارند؟ تحت نفوذ چه کسانی قرار خواهند داشت؟ کسانی اقدام به بازنشر شایعات می‌کنند که چندان تحصیلکرده نیستند یا نگاه مغرضانه دارند و تحت نفوذ افرادی هستند. همین باعث می‌شود فضای شبکه‌های مجازی آلوده شود.

وی با تاکید بر این مساله که بسیاری از خانواده‌ها به‌علت نداشتن اطلاعات و درک لازم اجازه می‌دهند بچه‌ها از فضای مجازی استفاده کنند، می‌گوید: همین نا آگاهی باعث می‌شود بچه‌ها گاهی تحت تاثیر منابع غیراخلاقی قرار بگیرند و این معضل به پدید آمدن مشکلاتی منجر می‌شود. برای حل این مشکل باید نظام‌های آموزشی و تربیتی را تغییر بدهیم. در واقع برای جلوگیری از شایعه پراکنی در فضای مجازی نیاز به آموزش داریم و باید آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها، صدا و سیما و دیگر مراکز فرهنگی در این باره اطلاعات صحیح را در اختیار کاربران قرار بدهند.

این مدرس ارتباطات، سواد رسانه‌ای را راهکار مناسب برای مقابله با شایعات فضای مجازی می‌داند و می‌گوید: به یقین اگر آموزش در کل کشور صورت بگیرد و همه متحد و یکپارچه شوند، حتما می‌توانیم شاهد سواد رسانه‌ای منظم، دقیق و گسترده باشیم. البته نباید آموزش سواد رسانه‌ای مقطعی باشد، زیرا اگر آموزش ناپخته صورت بگیرد، تاثیری نخواهد داشت.

همچون بمب در افکار عمومی

امروزه شایعات رایج در شبکه‌های اجتماعی همچون بمب می‌مانند در افکار عمومی. این اتفاق فقط مختص ایران نیست و در هر جای دنیا امکان اتفاق افتادنش وجود دارد. کاربران مرتب در دنیای مجازی سرک می‌کشند و همین باعث شده تا هر روز شاهد اخبار نادرست باشند و حتی خودشان هم در باز نشر این گونه خبرها در گروه‌های دیگر دخل و تصرف دارند. این شایعه‌پراکنی در دنیای مجازی به دردسرهای زیادی هم منجر می‌شود، گاهی اعتبار یا شهرت یک نفر به خطر می‌افتد، زیرا هر کاربر در دنیای مجازی خودش همچون یک رسانه بی حد و مرز می‌ماند. این در حالی است که اگر کاربران از سواد رسانه‌ای برخوردار باشند، می‌توانند بی‌آن که اشتباه کنند، در باز نشر خبرهای صحیح و کاربردی نقش عمده‌ای داشته باشند.

فاطمه عودباشی