حوزه‌های علمیه معروف جهان اسلام

حوزه علمیه بصره

این حوزه از قرن اول هجری به وسیله یاران رسول اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) شروع به فعالیت کرد. البته در آن دوران، گرایش به مذهب تشیع بتدریج صورت می‌گرفت. این مرکز مهم فرهنگی در قرن اول هجری پس از جنگ جمل در سال 36 هجری قمری و همزمان با مدرسه دینی کوفه تاسیس شد. دوره دوم فعالیت این حوزه از قرن چهارم تا هشتم هجری قمری بوده و عالمان بسیاری مانند عبدالعزیزبن یحیی بن سعید بصری تربیت کرده است. دوره سوم فعالیت این حوزه از قرن دهم هجری آغاز شده و تا دوران معاصر ادامه دارد.

حوزه علمیه بغداد

این حوزه همزمان با ساخت شهر بغداد در عراق و با شروع امامت امام موسی کاظم(ع) پایه‌گذاری شد و در بیش از صد سال فعالیت، عالمانی همچون ابن جنید، شیخ مفید و شیخ‌طوسی را تربیت کرد، اما این حوزه با ورود طغرل سلجوقی به بغداد از رونق افتاد. حوزه علمیه بغداد در دوران رونق خود کتاب‌های متعددی در زمینه علوم دینی و همچنین تفسیر قرآن منتشرکرد. از میان این کتاب‌ها می‌توان به کتب اربعه شیعیان، الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحکام و الاستبصار اشاره کرد که مجموعه کتب حدیث هستند. این حوزه پس ازاین که بغداد به تصرف طغرل بیک سلجوقی درآمد، تخریب شد و بیش از80هزار کتاب نفیس منحصر به فرد کتابخانه آن در آتش سوخت.

حوزه علمیه حله

تشکیل این حوزه همزمان با تاسیس شهرحله ـ از شهرهای عراق و مرکز استان بابل ـ اواخر قرن پنجم هجری بوده است. تشکیل دولت شیعه در ساخت این حوزه تاثیر بسیاری داشته، به‌طوری که این حوزه را به یکی از معتبرترین حوزه‌های علمیه تبدیل کرد‌. ابن ادریس، ابن نما، علامه حلی و محقق حلی ازعلمای برجسته این حوزه بودند. حوزه علمیه حله تا قرن هشتم رونق داشت، اما پس از درگیری مکرری که در دوره ملوک الطوایفی پس از سقوط ایلخانان بر سر تصرف حله روی داد، این حوزه رونق خود را از دست داد و حوزه علمیه نجف جانشین آن شد. دیدار خواجه نصیرالدین طوسی ـ صدراعظم هلاکو ـ ازاین حوزه علمیه و حضور احترام‌آمیز او در مجلس درس محقق حلّی که به پرسش و پاسخ فقهی و مکاتبه علمی این دو با یکدیگر و نیز پرسش از آینده علمی این حوزه انجامید، نشانه جایگاه معتبر این حوزه است.

حوزه علمیه نجف اشرف

حوزه علمیه نجف، نخستین حوزه علمیه ویژه شیعیان است که در سده چهارم قمری در شهر نجف عراق در کنارمقبره امام علی(ع) توسط شیخ طوسی ـ پس از مهاجرت اجباری او ازبغداد به نجف ـ برپا شد. حوزه علمیه نجف بیش از900 سال سابقه دارد. این حوزه، یکی از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه شیعیان است که نقش غیرقابل انکاری در تغییرات مهم سیاسی دوره‌های مختلف تاریخی و همچنین تاریخ شیعه داشته است. حوزه علمیه نجف، بعد از عصر صفویه تا قبل از روی کارآمدن نظام بعثی در عراق، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین حوزه علمیه جهان تشیع بود.

حوزه علمیه کاظمین

این حوزه پس ازشهادت امام کاظم(ع) وامام جواد(ع) دربغداد شکل گرفت. حوزه علمیه کاظمین، دارای سه مدرسه سیدحیدر، آیت‌الله شیخ مهدی خالصی و سیدمحسن اعرجی بوده است، درحالی که ده‌ها بیت در کاظمین نیز با این حوزه همکاری داشته‌اند. علمای دینی معروفی همچون شیخ عبدالحسین بن محمدجواد بغدادی، علامه محقق شیخ عبدالنبی کاظمی و سید حسن بن سیدهادی به حوزه علمیه کاظمین اعتبار بخشیده بودند.

حوزه علمیه سامرا

همزمان با رشد و توسعه شهر سامرا در عراق و ورود امام حسن عسکری(ع)، حوزه علمیه سامرا به عنوان یکی از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه که به تدریس علوم دینی می‌پرداخت، شروع به کار کرد و بعدها در دوره‌ای از رونق افتاد. سپس درسال 1291هجری قمری پس از سکنا گزیدن سید محمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی ـ از مشهورترین مراجع تقلید شیعه درقرن چهاردهم و صادرکننده فتوای تحریم تنباکو ـ در سامرا این حوزه دوباره رونق یافت. سپس با حضور شاگردان و علمای بزرگ، مکتب خاصی درفقه و اصول شکل گرفت که به مکتب سامرا شهرت یافت. عمر حوزه سامرا در این دوره، فقط 20 سال بود. در واقع با فوت میرزای شیرازی، بیشتر علما به کربلا و نجف مهاجرت کردند.

حوزه علمیه کربلا

کربلا که محل شهادت مظلومانه امام حسین (ع) و فرزندان و یاران اوست، به مکانی برای تاسیس حوزه علمیه به وسیله دوستداران این حضرت تبدیل و بعدها به یکی از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه شیعیان تبدیل شد. پس از مهاجرت علمای ایران به کربلا، حوزه علمیه کربلا بیش از پیش رونق یافت که این رونق با مهاجرت محمدتقی شیرازی به کربلا به حد اعلی رسید. او فتوای مشهور خود علیه استعمار انگلیس را از حوزه علمیه کربلا صادرکرد. این حوزه چهار دوره فعالیت در تاریخچه خود دارد که دوره اول در زمان امامان شیعه بوده و دوره چهارم آن از قرن سیزدهم هجری شروع شده و تا عصر حاضر ادامه دارد. حوزه علمیه کربلا، مدارس دینی متعددی ازجمله مدرسه سردار حسن‌خان، میرزاکریم شیرازی، مهدیه و حسنیه داشته است.

دارالعلوم دیوبند (Deoband)

مدرسه دینی دیوبند پس ازاین که در هند تبلیغات گسترده علیه مسلمانان به راه افتاد، در شهردیوبند ـ منطقه‌ای مسکونی در ایالت سهارانپور هند ـ تاسیس شد. مسلمانان هند با کمک این مدرسه دینی تلاش کردند جان ملت مسلمان و دین آنها را ازتعرض دشمن حفظ کنند. علمای این مرکز اسلامی از همان ابتدا تصمیم گرفتند مدارس وابسته به دارالعلوم دیوبند را درمناطق مختلف تاسیس کنند تا ازاین راه به ترویج بهتر دانش دینی و آموزش علاقه‌مندان بپردازند. این جنبش اسلامی در دوران معاصر به افغانستان، آفریقای جنوبی و بریتانیا نیز گسترش یافت.

منبع: https://www.al-islam.org

نادیا زکالوند