شهـر چـاقـو

زمستان 72 که کارگران معدن نمک چهرآباد در روستای حمزه‌لوی زنجان مشغول کار بودند ناگهان به مومیایی انسانی قدیمی از جنس نمک برخوردند؛ شکارچی بلندبالایی که در کنار ابزار شکار وی چاقویی با دسته‌ای از شاخ بز به چشم می‌خورد که در غلافی از جنس چرم پیچیده و تیغه آن نیز مقداری زنگ زده بود.

چاقوی مزبور را می‌توان به‌عنوان اولین و قدیمی‌ترین سند موثق به دست آمده درخصوص صنعت چاقوسازی زنجان نام برد.

تاریخچه ساخت چاقو در زنجان به دوره هخامنشیان برمی‌گردد، زیرا این شهر پایتخت اسلحه‌سازی در این دوره بوده و این موضوع و نیز پیدا شدن چاقو در وسایل یکی از مردان نمکی تاریخچه این ابزار در زنجان را به 6 هزار سال عقب‌‌تر می‌برد و نشان می‌دهد صنعت چاقوسازی گذشته و هنر چاقوسازی امروز در استان زنجان قدمتی دیرینه دارد.

شهر زنجان از جمله مناطقی است که به‌دلیل تاریخ پر فراز و نشیب آن و نیز رخ دادن جنگ‌های متعدد و ورود مهاجمان، فلزکاری در آن رواج یافته و تولید سلاح سرد ـ که بیشترین آن چاقو بود ـ رونق یافت که با گذر زمان و بازگشت صلح و آرامش، این صنعت به هنر تغییر ماهیت داده و بیشتر آنچه امروز به عنوان چاقوی زنجان ساخته و صادر می‌شود بیش از آن که جنبه کاربردی داشته باشد به عنوان یک دست‌ساخته هنری و تزئینی مورد توجه قرار گرفته است.

وجود بیش از 200 مدل چاقو در زنجان

رئیس اتحادیه اصناف چاقوسازان زنجان از وجود بیش از 200 مدل چاقو در زنجان خبر داده و می‌گوید: کاربرد هر کدام از این چاقوها متفاوت بوده و تعریف خاص خود را دارد.

محمدرضا جرجیسی در ادامه به جنس فلزی چاقوی زنجان اشاره کرده و ضمن اظهار تاسف می‌افزاید: متاسفانه تمام مواد اولیه‌ای که ما از آن در چاقوسازی استفاده می‌کنیم وارداتی بوده و در ذوب‌آهن اصفهان و آذربایجان هم قابل تولید نیست و نیز استیلی که ما از آن استفاده می‌کنیم به‌دلیل نبود فناوری آن در کشور از کشورهای روسیه، اوکراین و آلمان وارد می‌شود؛ ما نمی‌توانیم در کشور استیلی را که از لحاظ برندگی تیغه‌ آن آب‌دیده باشد، ببرد و زنگ نزند، تولید کنیم. بنابراین بخش عمده‌ای از مواد اولیه که آن را به چاقو تبدیل می‌کنیم وارداتی بوده و دسته‌های آن نیز از کائوچو است که از هند وارد می‌شود. وی تصریح می‌کند: در گذشته این‌طور نبوده از ضایعات تولیدات قاشق و چنگال‌، کارخانه‌های خودروسازی، ضایعات شاه‌فنرهای ماشین‌ها و بدنه‌ داخلی قطارها و اتوبوس‌ها برای تولید چاقو استفاده می‌کردیم.

چاقوی زنجان را چطور تشخیص دهیم؟

رئیس اتحادیه و اصناف چاقوسازان زنجان بهترین مشخصه را برای شناخت چاقوهای زنجان، دسته و تیغه دانسته و می‌گوید: دسته‌سازی چاقو یک هنر تخصصی محسوب می‌شود. دسته‌ها در چاقوهای آشپزخانه ساخت زنجان به صورت سه‌تکه ساخته می‌شود.

محمدرضا جرجیسی معتقد است: چاقوهایی که در زنجان تولید می‌شود به‌روز و با بازارهای خارجی قابل مقایسه است چراکه با وجود برندهای معروف چاقوسازی، هیچ‌کدام از آنها به زیبایی و کیفیت چاقوهای زنجان نیستند به همین دلیل قدرت رقابت با چاقوهای زنجان را ندارند.

وی با اشاره به این‌که استفاده از استخوان در چاقوسازی بهداشتی نیست، زیرا بعد از مدتی استفاده از آن بو می‌گیرد، می‌افزاید: ما هم در زنجان چاقوهایی داریم که دسته آنها را با شاخ گوزن یا گاومیش می‌سازند که صرفا در چاقوهای کلکسیونی و ضامن‌دار تزئینی، قلم‌تراشی، شکاری و پیوندزنی استفاده می‌شود. رئیس اتحادیه و اصناف چاقوسازان زنجان درباره تشخیص چاقوی زنجان از انواع چینی و خارجی آن می‌گوید: دسته و تیغه‌هایی که در چاقوی زنجان و برای مصرف آشپزخانه استفاده می‌شود یک‌تکه است، اما چاقوهای کارخانه‌ای که امروزه در سوئیس، نروژ، ترکیه و سوئد تولید می‌شود دسته‌هایی دارند که به‌صورت جداگانه ساخته می‌شود.

چاقوسازی، چاقوکشی نیست

طرح الحاق دو تبصره به ماده 617 قانون مجازات اسلامی در 19 آبان امسال، پس از تصویب در مجلس شورای اسلامی به منظور تائید نهایی به شورای نگهبان ارسال شد و براساس آن از 17 دی امسال جابه‌جایی چاقو ممنوع شده است. این طرح پس از تصویب در مجلس، اعتراض چاقوسازان زنجانی و فعالان این حوزه را به‌دنبال داشت.

مدیرکل میراث فرهنگی استان با انتقاد از مصوبه مجلس و شرکت پست استان برای حمل سفارشات چاقوی زنجان معتقد است این قانون راه مناسبی برای برخورد با آلات مجرمانه در جامعه نیست.

وی مصوبه مجلس در خصوص ممنوعیت تولید و حمل چاقو را ضربه مهلکی بر پیکره صنعت و اشتغال استان دانسته و می‌گوید: نمایندگان مجلس باید به این بخش از طرح نیز دقت داشته باشند و تبعات ناشی از اجرای طرح را در نظر بگیرند.

وی با تاکید بر این‌که نباید با دید منفی به صنعت چاقوسازی نگاه کرد، چاقوی زنجان را مهم‌ترین هنر صادرات دانسته و می‌گوید: چاقو‌ها قلم تراش ضامن‌دار یکی از هنر‌ها برای تزئین چوب می‌باشد، و این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد که چاقو و سایر محصولات مرتبط با چاقوسازی دارای مصارف متنوعی است و نباید با دید منفی به این صنعت نگاه کرد و باید در افکار عمومی تفسیر درستی از چاقو داشته باشیم. یحیی رحمتی بابیان این‌که 95 درصد چاقوهای موجود در کشور وارداتی است، می‌گوید: از 5 درصد چاقوی تولیدی در کشور 5/3 درصد در استان زنجان تولید می‌شود.

وی تصریح می‌کند: بی‌شک نبود حمایت از هر هنری موجب افت و عدم توسعه و روند منسوخ شدن آن هنر و صنعت را آغاز می‌کند؛ روندی که امروز در صنعت ریشه‌دار چاقوسازی زنجان آغاز و موجب شده هنرمندان این صنعت با ارزش در میان سکوت و بی‌تفاوتی مسئولان، آرام آرام در مسیر نابودی گام بردارد.

باز هم مشکل‌آفرینی چینی‌ها

محمدرضا حیدری، هنرمند چاقوساز زنجانی درباره وضعیت فعلی و فروش چاقوهای زنجان می‌گوید: با توجه به پایان سال انواع چاقوهای زنجانی فروش مناسبی نداشته که در این موقعیت فصلی وضعیت نه‌چندان خوبی در این بخش حاکم شده است.

این هنرمند با بیان این‌که گرانی مواد اولیه برای ساخت چاقو و ورود چاقوهای چینی از دلایل رکود این صنعت است، اظهار کرد: در زمان حاضر سازندگان تمایلی به ساخت انواع چاقو ندارند و حتی سفارشات دیگر شهرستان‌ها نیز با مشکل مواجه شده است.

این هنرمند با اشاره به این‌که حمایت‌های متولیان امر می‌تواند در رونق دوباره این صنعت‌دستی تاثیرگذار باشد، افزود: بسیاری از صنعتگران این رشته به‌دلیل نبود حمایت و شرایط فعلی حاکم‌شده به مشاغل کاذب دیگری گرایش پیدا کرده‌اند.

صحرا رضایی - روزنامه نگار

ضمیمه چمدان جام جم