بازیابی یکی از نخستین نگاشته‌ها دربارۀ خطب علی(ع)

این کتاب که به جهت در برداشتن برخی از خطب نهج‌البلاغه، یکی از کهن‌ترین مصادر نهج‌البلاغه محسوب می‌گردد، تا قرن پنجم در اختیار دانشورانی چون شیخ طوسی (۴۶۰ق) قرار داشت، اما پس از وی همچون بسیاری از میراث مکتوب اسلامی دستخوش حوادث قرار گرفت و مفقود گردید؛ بااین‌همه، بخش‌هایی از آن به صورت پراکنده در آثار و منابع متأخر باقی مانده که این امر، امکان احیا و بازیابی دست کم بخش‌هایی از آن را فراهم کرده است. زید بن وهب به عنوان یکی از بزرگان تابعین، در میان اهل سنت جایگاه والایی داشت و همگی بر وثاقت او اتفاق نظر داشته‌اند. او در میان شیعه نیز چهره‌ای موجه شناخته می‌شود و غالباً بر حسن حال وی تأکید شده است. بااین‌همه، از سوی رجالیون شیعی توثیق روشنی برای وی وارد نشده است. کتاب زید بن وهب به عنوان یکی از مواریث حدیثی شیعی از جهات گوناگون تاریخی، حدیثی و کتاب‌شناختی اهمیت دارد. این کتاب که با محتوا و درون‌مایۀ حوادث ایام خلافت امام علی(ع) به نگارش درآمده، یکی از نخستین آثاری است که در باب خطب امام علی(ع) تدوین گردیده و علاوه بر خطبه‌های حضرت در اعیاد اسلامی، اخبار و گزارش‌های مربوط به نبردهای جمل، صفین و نهروان را نیز دربرداشته است.

کتاب «زید بن وهب جُهنی» بازیابی یکی از نخستین نگاشته‌ها درباره خطب امیرمومنان علی(ع)

مهدی مردانی

قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۹۳

ساختار کلی کتاب:

کتاب حاضر در سه بخش اصلی سامان یافته است؛ در بخش اول به معرفی شخصیت زید بن وهب و کتاب وی پرداخته شده است. بخش دوم به بررسی مبانی و روش‌های بازیابی کتاب زید اختصاص یافته و در بخش سوم قطعات به‌دست‌آمده از کتاب زید بازسازی شده و متون برجای‌مانده از وی ارائه گردیده است.

بررسی محتوایی اثر:

بخش اول: شناخت‌نامه زید بن وهب و کتاب وی

زید بن وهب در کوفه سکونت داشت و در زمان حیاث پیامبر اسلام(ص) ایمان آورد، اما موفق به دیدار ایشان نشد؛ زیرا قبل از رسیدن به مدینه خبر رحلت پیامبر(ص) را دریافت کرد. زید بن وهب جهنی از طبقۀ نخست تابعین بود. وی به دلیل آنکه در عصر صحابه می‌زیست از مشایخی حدیث نقل کرده است که همگی از اصحاب پیامبر(ص) بودند؛ افرادی چون امام علی(ع)، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عمار یاسر، ابوموسی اشعری و… . در این میان امام علی(ع) و عبدالله بن مسعود بیشترین سهم را در منقولات حدیثی زید داشته‌اند. زید بن وهب جهنی یکی از راویان پرکار و فعالی بود که در حیات خود احادیث بسیاری از صحابه پیامبر(ص) شنید و به راویان فراوانی انتقال داد. بااین‌همه در کنار مجموعه عظیم روایاتی که از او نقل شده، تنها یک اثر حدیثی از وی به ثبت رسیده که در آن به گزارش خطبه‌های امام علی(ع) پرداخته است.

زید به عنوان یکی از نخستین میراث‌نگاران حدیث شیعه، جایگاه مهمی در میان شیعیان داشته است. وی با آنکه از خلفای پس از پیامبر(ص) نیز روایت نقل کرده، اما تنها خطب امام علی(ع) را به نگارش درآورده است، بااین‌همه قراینی وجود دارد که نشان می‌دهد زید بن وهب به امام علی(ع) به عنوان حاکم و خلیفۀ مسلمین می‌نگریسته و او بیش از آنکه شیعه‌ای معتقد باشد شیعه‌ای سیاسی بود که در مواقع حساس امام علی(ع) را یاری می‌کرد.

زیبایی و شیوایی کم‌نظیر کلام، محتوا و پیام و شخصیت والا و تأثیرگذار امام ، سه عاملی بود که موجب گردید از همان اوان همگان به سخنان حضرت علی(ع) توجه نشان دهند. یکی از کسانی که در این میدان گوی سبقت را ربود زید بن وهب جهنی است.

کتاب زید از سه منظر قابل اهمیت است: ۱- این کتاب یکی از نخستین نگاشته‌های حدیثی است؛ ۲- به واسطۀ حضور عینی و مستمر در حوادث و رخدادها و جنگ‌ها اطلاعات دقیقی از دوران حکومت امام علی به‌دست می‌دهد؛ ۳- مسئلۀ انتساب نهج‌البلاغه به امام علی(ع) از موضوعاتی است که از سالیان دور مورد تشکیک برخی مؤلفان اهل سنت قرار گرفته است و کتاب زید بن وهب جهنی به عنوان یکی از نخستین گردآورندگان خطب امام علی(ع) تأثیر بسیاری در تقویت استناد نهج‌البلاغه و زدودن شبهات پیرامونی آن داشته است.

بخش دوم:

در بخش دوم از این پژوهش، مبانی و روش‌های بازیابی کتاب زید مورد توجه قرار می‌گیرد. هریک از مبانی بازیابی کتاب زید پایه و زیربنای علمی یکی از روش‌های بازیابی است که در سه حوزۀ سند، متن و کتاب مورد بررسی قرار می‌گیرد:

در حوزۀ سندشناسی، مؤلفان این منابع تنها به استناد مسموعات خود، آثارشان را تدوین کرده‌اند و روایات این منابع از طریق نقل‌های شفاهی به امام معصوم یا پیامبر(ص) رسیده است. در حوزۀ متن‌شناسی یکی از مسائلی که در بازیابی آثار حدیثی کهن اهمیت بسیاری دارد مسئلۀ اصالت تاریخی متون است. اینکه آیا متون بازمانده از یک اثر مفقود از حیث لفظ و معنا دچار تغییر و تصرف شده یا آنکه به همان صورت اولیه به دست ما رسیده است. طبیعی است که اگر متون کهن روایی با تصرفات قابل توجهی به منابع روایی متأخر منتقل شده باشد امکان بازیابی آثار کهن وجود نخواهد داشت و نمی‌توان ادعا کرد که کتاب بازسازی‌شده همان کتاب اولیه است. بازیابی و بازسازی آثار کهنی مانند کتاب زید بن وهب مبتنی بر این باور است که متون کهن حدیثی از اصالت و اعتبار تاریخی برخوردار بوده و بدون هیچ گونه تغییر و تصرف فاحشی به منابع دوره بعد منتقل شده است. در حوزۀ کتاب‌شناسی ارجاع یک سخن به قائل آن، دو دورۀ مختلف را پشت ‌سر گذاشته است: نخست دورانی که سند شفاهی هر نقل ذکر می‌گردید و دوم دورانی که نویسندگان مطالب مورد استفادۀ خود را از آثار پیشین نقل می‌کردند و انتقال علوم از طریق منابع مکتوب صورت می‌گرفت. در این نظام، افراد گفتارهای حدیثی را به صورت شفاهی دریافت می‌کردند و بلافاصله می‌نوشتند و این دسته ‌نوشته‌ها بعدها منابع اولیۀ جوامع بزرگ حدیثی را تشکیل می‌داد. ازاین‌رو یکی دیگر از مبانی بازیابی متون کهن اسلامی ــ از جمله کتاب زید بن وهب ــ آن است که منابع و مصادر روایی، مواد و متون خود را به واسطۀ آثار مکتوب پیشین اخذ کرده‌اند و نصوص سلف در واقع مأخذ تألیف کتاب‌ها و تصنیفات پسین بوده است. با عنایت به همین نکته، بخش عمده‌ای از آثاری که تاکنون مفقود، گمنام یا ناقص پنداشته شده، در میان کتاب‌هایی که در دوره‌های بعد نگاشته شده‌اند، یافت می‌شود و ما این امکان را به‌دست می‌آوریم که حجم عظیمی از میراث حدیثی کهن را که در لابه‌لای منابع مختلف گنجانده شده است، بازشناسی و بازیابی کنیم.

بخش سوم: بازیابی

مفهوم بازیابی با بازسازی متفاوت است و مقصود از اصطلاح بازسازی، سامان‌دهی و یکپارچه‌سازی قطعات پراکنده‌ای است که از منبع مفقود به‌دست آمده است. ازاین‌رو آنچه در این فصل سامان یافته است، تنظیم متون زید بن وهب بر اساس منطق و ساختاری است که در حوزه‌های سند و متن و کتاب‌شناسی بدان اشاره شده است. بدین ترتیب که با عنایت به عنوان کتاب زید، ابتدا خطبه امام علی(ع) در روز جمعه و سپس سایر خطب حضرت به ترتیب تاریخی ذکر می‌گردد. آن‌گاه به ایراد متونی پرداخته می‌شود که تاریخ صدور آنها مشخص نیست و قرینه‌ای نیز بر موقعیت زمانی آنها وجود ندارد. اما ازآنجاکه متون به‌دست‌آمده از زید بن وهب از اعتبار و اصالت یکسانی برخوردار نیستند و نسبت برخی از آنها به کتاب زید بیش از متون دیگر است، روایات زید در دو قسمت ارائه می‌شود: در قسمت اول به ذکر روایاتی پرداخته می‌شود که احتمال اخذشان از کتاب زید بسیار است و نسبت آنها با کتاب زید به یکی از روش‌های بازیابی احراز شده است و در قسمت دوم متونی آورده می‌شود که نسبت آنها با کتاب زید با هیچ یک از روش‌های بازیابی احراز نگردیده است، بلکه بیشتر از گزارش‌های تاریخی یا نقل‌های متفرقه‌ای به حساب می‌آیند که با عنوان و موضوع کتاب زید نیز سنخیتی ندارند، لکن ممکن است در آینده شواهدی بر ارتباط آنها با کتاب زیر به‌دست آید.

روایاتی که در این کتاب بدانها اشاره شده و احتمال اخذشان از کتاب زید زیاد است به شرح ذیل می‌باشد:

۱- خطبه نماز جمعه

۲- سخن امام علی(ع) با اصحاب در میدان صفین

۳- دعای امام علی(ع) به هنگام رویارویی با سپاهیان شام

۴- تشویق سپاهیان پس از عقب نشاندن شامیان

۵- سخن امام علی(ع) با سپاهیان بعد از شماتت شامیان

۶- سخن امام علی(ع) در رثای خباب بن ارت

۷- پاسخ امام علی(ع) به اتهام عمرو عاص

۸- سخن امام علی(ع) با مردم هنگام عزیمت به نهروان

۹- سخن امام علی(ع) با اهل نهروان

۱۰- اولین سخن امام علی(ع) بعد از نهروان

۱۱- اخوت امام علی(ع) با پیامبر

۱۲- گفت‌وگوی امام علی(ع) با یکی از خوارج

۱۳- پاسخ امام علی(ع) به سؤال‌های توحیدی

در خطبی که زید بن وهب از امام علی(ع) نقل کرده است در پانوشت هر متن به تخریج و مصدریابی آن پرداخته شده است و در پایان هر متن، بحثی با عنوان «استناد» طرح شده که در آن به مباحثی چون شواهد انتساب روایت به کتاب زید، نکات پیرامونی مصادر و مدارک و انعکاس آن در نهج‌البلاغه پرداخته شده است.

نتیجۀ بازیابی کتاب زید بن وهب، شناسایی ۳۹ روایات مسند و مرسل است که از این میان پانزده روایت به لحاظ اصالت و انتساب به کتاب زید از اعتبار بیشتری برخوردارند که با توجه به قدمت فراوان کتاب زید و نیز ساختار کتب قرون نخستین در مجموع می‌توان این تعداد را بخش قابل توجهی از کتاب زید دانست. گزارش نُه متن از متون به‌دست‌آمده در نهج‌البلاغه نیز کتاب زید را در ردیف مصادر کهن نهج‌البلاغه قرار داده است.

منبع: مقاله اکرم زیوری، پایگاه عبرت پژوهی تاریخی