شاهزاده دانشمند صفوی

سام میرزا زیر نظر خواجه محمد مؤمن که خود سخنوری توانا بود، با مبادی ادب آشنا شد. وی بر اثر دانش اندوزی نزد مربیان کارکشتۀ خود، نه تنها خط تعلیق را خوش می نوشت، بلکه به شعر سرودن نیز پرداخت و نمونۀ اشعاری که از خود در پایان تذکرۀ تحفۀ سامی آورده، گویای شعردانی، سخن سنجی و خبرگی او در نقد و تمیز اشعار و نیز میزان آگاهی او بر فنون شعر و شاعری و علوم بدیعی و بلاغی است.

سام میرزا به واسطۀ ادب دوستی، دستگاه فرمانروایی خود را نیز محل آمد و شد ادیبان و نویسندگانی چون قاضی احمد غفاری، مؤلف تاریخ نگارستان و مولانا نورالله از مردم فاضل هرات، شوقی یزدی و دیگران کرده بود و خود با سخنوران برجستۀ آن عصر مباحثه و مشاعره داشت (نک: تحفۀ سامی). وی فردی دیندار، آگاه، آزاده و روشن بین بود که با سیاستهای خشن و نامردمی دربار صفوی، چندان میانۀ خوبی نداشت و سرانجام هم به اتهام عصیان و طغیان، بازداشت و دربند شد و به فرمان شاه اسماعیل دوم، همراه دیگر شاهزادگان ناخرسند صفوی در سال 984ق کشته شد.

معروف ترین اثر او تذکرۀ تحفۀ سامی (نگارش 957ق) است که از لحاظ شناخت شعر و ادبیات و جایگاه آن در عصر صفوی و نیز مردم شناسی آن دوره، کتابی درخور و قابل اعتناست. اما از دیوان او که به گفتۀ محمدعلی تربیت شش هزار بیت داشته، نشانی نیست.

این رباعی از اوست:
هرگاه که عشوه آن دلاویز کند

عاشق ز بلا چگونه پرهیز کند

باد است نصیحت کسان در گوشم اما

بادی که آتشم تیز کند

تحفۀ سامی دربردارندۀ شرح احوال و نمونۀ اشعار نزدیک به هفتصد تن از شعرای نامی و گمنام اوایل دورۀ صفویه است که تذکره نویسانی چون والۀ داغستانی، آذر بیگدلی و رضا قلی خان هدایت در آثار خود از آن بهره برده اند.