پروانه‌هایی روی شانه نگاتیو

به وجود آمدن مقوله ژانر فیلم که برگرفته از کلمه‌ای فرانسوی به معنای نوع و دسته و مشتق از واژه لاتین genus است، ریشه در تقسیم‌بندی‌های عالم ادبیات داشت.

با شکل‌گیری تدریجی ژانرهای سینمایی، گرایش‌ها و علایق نظام‌های تولید فیلم و تماشاگران هم شکل جدی‌تر و پررنگ‌تری به خود گرفت و میزان تنوع محصولات سینمایی هم به‌طور قابل توجهی افزایش یافت.

وسترن، موزیکال، جنگی، گنگستری، نوآر، علمی و تخیلی، کمدی، وحشت، فانتزی، اکشن، حماسی و تاریخی، تجربی و مستند برخی از مهم‌ترین ژانرها و گونه‌های سینمایی است که هرکدام طرفداران و متخصصان خود را دارند.

ژانر فیلم به آرامی چنان ارزش و اهمیتی یافت که نقش موثری در تشکیلات فیلمسازی ایفا کرد و حتی فراتر از آن مسیر بسیاری از آنها را به بهترین شکل تغییر داد. هرکدام از کمپانی‌های بزرگ هالیوود و شرکت‌های تولید فیلم نظام استودیویی با توجه به ظرفیت‌ها و توانایی‌هایشان و البته محک زدن جماعت سینمارو و نظرسنجی علایق آنها سعی کردند روی آن دسته از فیلم‌هایی که در آن تبحر بالا داشتند متمرکز شوند و لزومی ندیدند که باید در همه ژانرها فیلم بسازند. یا دست‌کم بیشترین انرژی خود را صرف تولید آثاری می‌کردند که در آن استاد بودند، هرچند این قاعده کلی استثنائاتی هم داشت و آنها محصولات کوچک‌تری در ژانرهای دیگر هم می‌ساختند و گاه حتی ممکن بود فیلم بزرگی هم در گونه‌های دیگر سینمایی بسازند. اما رویه این بود که مثلا شرکت بزرگ فیلمسازی متروگلدوین مایر با غرش همیشگی آن شیر معروف در ابتدای فیلم‌هایش بیشتر به خاطر موزیکال‌هایش شهره بود و کمپانی برادران وارنر هم با فیلم‌های گنگستری‌اش شناخته می‌شد.

بسیاری از ستاره‌های سینما نیز که تحت لوای استودیوهای مختلف فعالیت می‌کردند، بیشتر در نقش‌ها و ژانرهای خاصی ظاهر می‌شدند. جان وین را با این‌که نقش‌های شهری و معاصر مختلفی بازی کرد، بیشتر در قامت یک وسترنر و ششلول‌بند به یاد می‌آوریم و همفری بوگارت را با وجود این‌که در نقش‌های چرک و کثیف «گنج‌های سیرا مادره» و «قایق افریکن کویین» دیده‌ایم، بیش از هر چیز با قهرمانان اتوکشیده فیلم‌های نوآر (سیاه) و گنگستری در خاطر داریم.

در نگاهی کلی‌تر می‌توان گفت که سینما ناخواسته و به سبب تعدد و تنوع روایت‌ها و داستان‌های مختلف «ژانر فیلم» را به وجود آورد و پس از تثبیت موقعیت و جایگاه دسته‌بندی آثار از آن سودها جست.

هرچند ژانرها امروز دیگر آن تعاریف و خط‌کشی‌های کلاسیک را ندارند و بیشتر فیلم‌ها دارای التقاط ژانری و ترکیبی از فضای گونه‌های مختلف سینمایی هستند. با این حال هنوز هم فیلم‌هایی را می‌توان یافت که مطابق قواعد آشنای ژانر ساخته و از سوی دوستداران آن دسته سینمایی با استقبال مواجه می‌شود.

کتاب «ژانر فیلم؛ از کلاسیک تا پساکلاسیک» نوشته بری لنگفورد و ترجمه حسام‌الدین موسوی که از سوی انتشارات سوره مهر حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی منتشر شده است، نگاه جدید و متفاوتی به مقوله دسته‌بندی و گوناگونی فیلم‌های سینمایی دارد.

این کتاب 616 صفحه‌ای 12 فصل را دربرمی‌گیرد که عناوین آنها به ترتیب از این قرار است: فصل اول (چه کسی به ژانر نیاز دارد؟)، فصل دوم (پیش از ژانر: ملودرام)، فصل سوم (وسترن: ژانر و تاریخ)، فصل چهارم (موزیکال: ژانر و فرم)، فصل پنجم (فیلم جنگی: ژانر و ملت)، فصل ششم (فیلم گنگستری: ژانر و جامعه)، فصل هفتم (سینمای وحشت)، فصل هشتم (فیلم علمی ـ تخیلی)، فصل نهم (فیلم نوآر)، فصل دهم (اکشن بلاک باستر)، فصل یازدهم (ژانر: شکستن چارچوب‌ها) و فصل دوازدهم (نتیجه‌گیری: ترا ـ ژانر).

در مقدمه این کتاب آمده است: سینما به مثابه هنر، صنعت شبکه‌ای به هم پیوسته است که درصورت حضور در جامعه، وجود همه بخش‌های آن ـ از عوامل سازنده فیلم تا سالن‌های نمایش و مطبوعات و دانشکده‌ها و مراکز آموزشی ـ ضرورتی گریزناپذیر است؛ به طوری که نبود یا نقص وجودی هریک از آنها می‌تواند به این عرصه صنعتی ـ هنری لطمات جبران‌ناپذیری بزند.

بیش از صدسال از ورود سینما به ایران می‌گذرد و اکنون ما در این زمینه از کشورهای بنام جهان هستیم که سینمای قابل اعتنایی دارد؛ از همان دهه‌های آغازین توسعه سینما در کشور، صاحب مراکز آموزشی بوده‌ایم و حدود 50 سال است که دانشکده سینمایی داریم. با این حال، متاسفانه، به اندازه رشد و گسترش صنعت، هنر و فرهنگ فیلم و سینما، مواد و کتاب‌های آموزشی تولید نشده و در دسترس قرار نگرفته است.

کمبود استادان و صاحب‌نظران این رشته در داخل و نیاز به تجربه‌های دست‌اندرکاران خارجی ما را بر آن داشته که همواره ترجمه را به عنوان مهم‌ترین گزینه‌های نشر کتب تخصصی در نظر داشته باشیم.

ژانر یکی از مفاهیم اساسی سینماست که مانند دیگر موارد، درباره آن کتاب‌های اندکی در کشور منتشر شده است. امیدواریم با نشر این کتاب (ژانر فیلم؛ از کلاسیک تا پساکلاسیک) به بخشی از نیازهای جامعه دانشگاهی پاسخ داده و در مسیر ارتقای سطح علمی دانشجویان، گامی هرچند اندک برداشته باشیم.

این کتاب گرچه با کوششی ستودنی به یکی از نیازهای اصلی علاقه‌مندان به سینما در کشور پاسخ داده است، اما اشکالاتی جزئی هم به آن وارد است. فشردگی و درهم تنیدگی مطالب امکان تنفس و استراحت چندانی به خواننده نمی‌دهد، ضمن این‌که عموما یکی از جلوه‌های زیبایی‌شناسانه کتاب‌های سینمایی با عکس‌ها و قاب‌های درخشان و ماندگار فیلم‌های مورد اشاره در آنها متجلی می‌شود که در این کتاب حتی از یک تصویر سینمایی مرتبط با مباحث مطروحه نیز دریغ شده است.

بجز اینها طراحی جلد کتاب هم گرچه با بهره‌گیری از تصویر پروانه‌های مختلف روی نگاتیو و حلقه‌های فیلم می‌خواهد بین گونه‌گونی این موجودات متنوع و زیبا با آثار ژانرهای فیلم ارتباطی به وجود آورد، اما در کل به دلیل زیبایی‌شناسانه و سیاه و سفید بودن پروانه‌ها اجرای مرده‌ای دارد و فاصله بعیدی با موضوع کتاب پیدا می‌کند.

انتشارات سینمایی سوره مهر این کتاب را در 2500 نسخه و با قیمت 21900 تومان منتشر کرده است.

علی رستگار ‌/ گروه فرهنگ و هنر