همنشینی پردردسر سنت و مدرنیته

مسیری که پرداخت به مساله جدی و مهم دست و پا زدن میان کنار آمدن با مدرنیته و وفادار بودن و نبودن به باورهای درست و غلطی را که ریشه در سنت دارند، تداعی می‌کرد. اما یک تفاوت جدی و قابل لمس در این میان که قابل ردگیری است این‌که « زندگی مشترک آقای محمودی و بانو» به مثابه یک قدم بلند در جمیع جهات در مسیر فیلمسازی روح‌الله حجازی محسوب می‌شود. اثر تازه حجازی جدای از رویکرد متنی و محتوایی از منظر فرم و تکنیک کارگردانی، شیوه تصویر‌پردازی و البته شیوه نورپردازی و تصویربرداری گام بلندی در سینمای او محسوب می‌شود. یکنواختی و همنشینی فرم و محتوا در زندگی آقای محمودی و بانو کمک زیادی به انتقال و بیان بصری همراهی برانگیز معنای پرکشش و پرکنتراست فیلم و کشمکش درونی و بیرونی شخصیت‌ها با خود و دنیای اطرافشان کرده است. نورپردازی پرکنتراست و بهره‌گیری معنادار از رنگ و نور و شیوه قاب‌بندی تصاویر در زندگی مشترک آقای محمودی و بانو، صرفا کارکردی زیبایی‌شناسانه یا ذوق‌ورزانه ندارد و حتما و قطعا در کنار چشمنواز بودن، در خدمت انتقال محتوای داستان به کار گرفته شده است.

روح‌الله حجازی با تکیه بر ایده پرکشش و در عین حال قابل درک برای مخاطب این روزهای سینمای ایران یعنی کشاکش درونی و بیرونی شخصیت‌ها و پشت‌سر گذاشتن مرحله گذار از سنت به مدرنیته و رنج و محنت‌هایی که دراین مسیر متحمل می‌شوند ساختار کلی اثرش را شکل داده است. برجسته‌ترین مشخصه‌ای که حجازی و طالب آبادی به عنوان ایده‌پرداز و فیلمنامه‌نویسان اثر دستمایه کار قرار داده‌اند مساله تمامیت‌خواهی برخاسته از دلبستگی به سنت‌ها و تمایل به حفظ مولفه‌های منطبق با منافع شخصیت‌ها و ‌ تمایل نداشتن آنها برای از دست دادن امتیازهایی است که بر اثر پایبندی به سنت‌ها به دست آورده‌اند و همزمان تمایل به در‌اختیار‌گرفتن هر آنچه بر اثر تغییر و دگردیسی‌های ناشی از رویکرد مدرن به زندگی است. در واقع شخصیت‌های دنیای اثر حجازی از یک‌سو برای حفظ امتیازاتی که بر اثر اعتقاد به سنت و همزمان تمایل به مدرنیزم به دست آورده‌اند با خود و دنیای اطراف می‌جنگند و از سوی دیگر انرژی زیادی را صرف کنار آمدن و مقابله با مقاومت درونی برای دگردیسی و تغییر و تحول ‌ در تمام ساحت‌های فکری، رفتاری، ارزشی و گفتاری می‌کنند.

یکی از اساسی‌ترین رفتارهای پارادوکسیکال مورد اشاره و واکاوی در اثر تازه حجازی را می‌توان از انتخاب نام فیلم جستجو کرد؛ زندگی مشترک آقای محمودی و بانو. در واقع انتخاب چنین چینشی برای نام فیلم موید اصل مردسالاری و تسلط مردان بر تمام شئون زندگی و چندان مناسب ندیدن ظهور و بروز اجتماعی زنان و محدود‌کردن آنها به زندگی در محیط خانه و قرار گرفتن نام و نشان آنها زیر چتر و سایه شوهرانشان به عنوان نمادی از سنت‌گرایی محض دارد. حاج منصور محمودی (حمید فرخ‌نژاد) نمونه واضح و حتی سمبلیک مردان سنتی جامعه ایرانی است که همزمان تمایل شدیدی دارند تا از مواهب زندگی مدرن تا جایی که امتیازات پیشین آنها را به خطر نیندازد بهره‌مند شوند. در این میان محدثه (هنگامه قاضیانی) به عنوان زن سنتی، خانه‌دار، مدیر و مدبر اما محدود به محیط خانه که مهم‌ترین ویژگی رفتاری او آشپزی بی‌نظیر و خانه‌داری و رفت و روب است. محدثه تمام آنچه حاج منصور در ذهن پرورانده تا امتیازات مورد علاقه‌اش که ریشه در سنت دارد ، ارضا شده ببیند یکجا تامین می‌کند. همین رویکرد است که وقتی ساناز (ترانه علیدوستی) پای به زندگی آقای محمودی و بانو می‌گذارد حاج منصور را به مرحله مقایسه می‌کشاند. از یک طرف ساناز به عنوان نمونه‌ای غیرقابل انکار از جوانان نسل امروز که کشمکش درونی‌شان برای مدرن شدن بی‌آن‌که تعریف مشخص و قابل توضیحی از مدرنیزم داشته باشند، در قامت زنی آزاد که اصولا به هیچ هنجار یا مرز‌بندی اعتنا نمی‌کند و زندگی سرخوشانه و فارغ از هر نوع تعهد را برگزیده است، مقابل نگاه آقای محمودی قرار می‌گیرد. از سوی دیگر، او با همسرش محدثه که نمونه کامل یک زن سنتی و البته بسیار مقاوم در مقابل هر نوع تغییر و تحول چه در ساحت فیزیکی و بیرونی و چه در ساحت فکری و روحی روبه‌روست. همین کنار همنشینی پرکنتراست در برهه‌ای که مشخصا دوره بحرانی برای آقای محمودی محسوب می‌شود باعث بروز کشمکش اصلی داستان می‌شود. همین خصیصه از زاویه‌ای متفاوت میان ساناز و رامتین (پیمان قاسمخانی) برقرار است. با این تفاوت که این دو سهم بیشتری از رفتارها و سکناتشان را در دل مدرنیزم خود ساخته دنبال می‌کنند و نیمچه تمایل یا ته‌مانده باورهای سنتی‌شان باعث سردرگمی و سرگیجه آنها شده است. در مجموع تفاوت چندانی میان درگیری‌های ذهنی حاج منصور، محدثه، ساناز و رامتین وجود ندارد. همه این شخصیت‌ها فارغ از این‌که تا چه میزان به مدرنیزم مدنظرشان نزدیک شده‌اند یا تا چه میزان تمایل به دور شدن از سنت‌ها دارند در جستجوی ایستگاه امن روحی و فکری برای رسیدن به آرامش دست و پا می‌زنند و تنها چیزی که به دست نمی‌آورند آرامش است که خب شاید خصوصیت ذاتی شرایط عبور از مرحله گذار فکری و روحی باشد.

حکایت زندگی مشترک آقای محمودی و بانو حکایت استیصال نارضایتی مدام از خود و محیط اطراف و کلنجار رفتن همیشگی با ذهنیات و روحیاتی است که چون ریشه در واقعیت ندارند اثری جز عدم آرامش مدام برای آنها در پی ندارد.

محمدرضا مقدسیان‌ /‌ جام‌جم