4 سال کتاب به روایت آمار

اگر بخواهیم کارنامه کتاب را در چهار سال گذشته مرور ‌کنیم، باید بگوییم شتاب انتشار کتاب در دولت دهم تا سال 91 روندی رو به رشد داشته است. اما از آن مقطع به بعد به دلیل مشکلاتی همچون تحریم‌ها، نبود ثبات اقتصادی، افزایش تورم، گرانی کاغذ و هزینه‌های مربوط به چاپ و نیز خروج خرید کتاب از اولویت‌های مردم به دلیل تنگناهای اقتصادی، انتشار کتاب روالی کندتر پیدا کرد.

تحلیلگران بارها نسبت به گرانی کتاب، کاهش شمارگان و نیز حذف تدریجی کتاب از سبد خانوار هشدار داده‌اند. اما چیزی که در این گزارش مد نظر است، نگاهی آماری به انتشار کتاب از ابتدای سال 88 تا انتهای سال 91 است که در این مسیر از آمار رسمی موسسه خانه کتاب کمک گرفته شده است.

از ابتدای سال 88 تا انتهای 91 در مجموع 258 هزار و 420 عنوان کتاب در همه موضوعات منتشر شده است. از این تعداد، 60 هزار و 759 عنوان کتاب در سال 88 و 65 هزار و 86 عنوان کتاب در سال بعد از آن منتشر شده است. همچنین در سال 90، تعداد 68 هزار و 653 عنوان کتاب منتشر شده و از آن به بعد ـ همان‌طور که اشاره شد ـ عناوین منتشر‌شده رو به سرازیری رفت، به‌طوری که در سال 91 تعداد 63 هزار و 922 عنوان کتاب منتشر شده است.

سال کتاب‌های کمک آموزشی

کتاب‌های سال 88 در شمارگان کل 205 میلیون و 883 هزار و 639 کتاب در مجموع 40 میلیون و 575 هزار و 759 (هزار در صفحه) منتشر شده‌ است. از این تعداد، 12 هزار و 565 عنوان کتاب ترجمه و 48 هزار و 194 عنوان کتاب‌های تألیفی بوده‌اند.

در تقسیم‌‌بندی دیگری در این سال، 13 هزار و 888 عنوان کتاب منتشر شده متعلق به ناشران شهرستانی و 46 هزار و 871 عنوان به ناشران تهرانی تعلق داشته است. 28 هزار و 872 عنوان این کتاب‌ها چاپ اولی و 31 هزار و 887 عنوان آن تجدید چاپ بوده‌ است.

بر اساس رده‌‌بندی دیویی در سال 1388، به ترتیب موضوعات کمک آموزشی، دین، علوم عملی و ادبیات بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. کتاب‌های کمک آموزشی با 9352عنوان در آن سال رکورددار بود.

سال کاهش شمارگان کل

در سال 89، کتاب‌ها در شمارگان کل 200 میلیون و 34 هزار و 946 کتاب منتشر شده است که نشان می‌دهد گرچه تعداد عناوین این سال در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از آن افزایش یافته، اما از نظر شمارگان کل با کاهش مواجه شده است. این کتاب‌ها در 40 میلیون و 498 هزار و 366 (هزار در صفحه) انتشار یافتند.

13 هزار و 374 عنوان کتاب ترجمه و 51 هزار و 712 عنوان کتاب تألیفی نشان از افزایش کتاب‌های تألیفی در مقایسه با قبل دارد. 15 هزار و 938 عنوان را ناشران شهرستانی و 49 هزار و 148 عنوان را ناشران تهرانی منتشر کرده‌اند که باز هم بر تمرکز انتشار کتاب در پایتخت دلالت می‌کند.

همچنین آمارهای این سال نشان می‌دهد 33 هزار و 91 عنوان از کتاب‌های منتشر شده چاپ اولی و 31 هزار و 995 عنوان کتاب‌های تجدید چاپی هستند. در این سال، حوزه دین از سایر موضوعات سبقت گرفته و با 10 هزار و 392 عنوان پیشتاز است. بعد از آن بیشترین کتاب‌ها به موضوعات علوم عملی، ادبیات و کمک آموزشی اختصاص دارند.

سال نازک شدن کتاب‌ها

اما آمارها در سال 90 که آغاز دهه‌ای جدید است، رشد محسوسی را حکایت می‌کند. در این سال کتاب‌ها در شمارگان کل 203 میلیون و 475 هزار و 648 عنوان در 40 میلیون و 879 هزار و 575 (هزار در صفحه) منتشر شد که نشان می‌دهد تعداد عناوین انگار هر چقدر رشد می‌کند، تعداد صفحات کل ثابت است و این عملا یعنی از قطر کتاب‌ها کاسته می‌شود. کتاب‌های این سال 14 هزار و 211 عنوان ترجمه و 54 هزار و 442 عنوان تألیف بوده‌ است که باز هم حکایت از رشد کتاب‌های تألیفی دارد. آمار 17 هزار و 449 عنوان کتاب ناشران شهرستانی در مقایسه با 51 هزار و 204 کتاب ناشران تهرانی، همچنان گویای مهجور‌بودن ناشران شهرستانی است.

در این سال، 35 هزار و 28 عنوان کتاب چاپ اول و 33 هزار و 625 عنوان تجدید چاپی بوده است. یکی از مهم‌ترین اتفاقات این سال، افزایش کتاب‌های کودک و نوجوان است که برای نخستین بار موضوع کودک و نوجوان در میان سه موضوع برتر کتاب‌های منتشر‌شده می‌رسد. در این سال نیز مانند سال قبل از آن، موضوع دین با 11 هزار و 365 عنوان اول است و بعد از آن علوم عملی جایگاه دوم را در اختیار دارد.

سال کتاب‌های کودک و نوجوان

در سال 91 همچنان که گفته شد، به دلیل برخی مشکلات روند رو به رشد انتشار کتاب به حالت نزولی درآمد. در این سال، کتاب‌ها در شمارگان کل 166 میلیون و 62 هزار و 762 عنوان و 33 میلیون و 206 هزار و 762 (هزار در صفحه) منتشر شد. 12 هزار و 968 عنوان ترجمه و 50 هزار و 954 عنوان تالیفی نشان‌دهنده توجه به انتشار کتاب‌های تألیفی از سوی ناشران دارد. همچنین 15 هزار و 233 عنوان در سال گذشته متعلق به ناشران شهرستانی و 48 هزار و 689 عنوان متعلق به ناشران تهرانی است. در سال 91، تعداد 34 هزار و 196 عنوان را کتاب‌های چاپ اول و 29 هزار و 726 عنوان را کتاب‌های تجدید چاپی شامل می‌شود. در این سال، موضوع کودک و نوجوان در ادامه سیر صعودی خود به رتبه دوم رفت و علوم عملی و دین نیز رتبه‌های اول و سوم را کسب کردند.

احتمال کاهش عناوین کتاب در امسال

حالا اگر بخواهیم نگاهی هم به آمار کتاب‌های منتشر‌شده از ابتدای امسال تا بیست و ششم مرداد ـ که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی جدید در محل کارش حضور یافت و کارش را شروع کرد ـ داشته باشیم، باید بگوییم در این بازه 20 هزار و 293 عنوان کتاب منتشر شده است. دین، علوم عملی و ادبیات در این بازه موفق شده‌اند با بیش از 3000 عنوان به ترتیب در جایگاه‌های اول تا سوم قرار بگیرند.

روند نزولی شمارگان کتاب‌های ادبیات

خوب است حالا نگاهی هم به موضوع کتاب‌های ادبیات داشته باشیم؛ موضوعی که همواره جزو موضوعات برتر در جدول کتاب‌های منتشر‌شده قرار دارد. تعداد کتاب‌های ادبیات به ترتیب در سال‌های 88 تا 91، 7590، 7664 و 7665 عنوان و نیز 7897 عنوان بوده‌اند. از اول فروردین تا بیست و ششم مرداد 92 نیز تعداد 3001 عنوان کتاب ادبیات منتشر شده است.

سال 88 ، کتاب‌های ادبیات در شمارگان متوسط 2461 نسخه، سال 89 در شمارگان متوسط 2076 نسخه، سال 91 متوسط 2013نسخه و سال 91 در شمارگان متوسط هزار و 1714 نسخه منتشر شده ‌است. این اعداد بخوبی گویاست که هر سال متوسط شمارگان کتاب‌های حوزه ادبیات کاهش یافته و این درست همان نکته‌ای است که بسیاری از فعالان عرصه نشر، مولفان و کارشناسان نسبت به آن هشدار می‌دهند. جالب این که در تقریبا پنج ماهه نخست امسال این رقم به 1605 نسخه نیز می‌رسد و امید می‌رود تصمیم جدی‌تری برای این موضوع اتخاذ شود.

حال باید منتظر ماند و دید دولت یازدهم که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی خود را شناخته است، در ادامه با انتصاب مدیران خود چه آماری را برای کتاب، این یار مهربان و این کالای فرهنگی برجای می‌گذارد. البته نباید فراموش کرد این آمار هرگز گویای محتوای کتاب‌های منتشر‌شده نبوده و فقط ارقامی است که می‌تواند چشم‌اندازی از حیث کمیت را ترسیم کند. حال نگاه کیفی، مقوله‌ای است که کارشناسان باید درباره آن اظهار‌نظر کنند.

سجاد روشنی ‌/‌ گروه فرهنگ و هنر