موزه‌ای به قدمت تاریخ هنر معاصر

باغ نگارستان، بنایی به‌جا مانده از دوره فتحعلیشاه قاجار با معماری قجری، حوضچه‌های زیبا، درختان سر به فلک کشیده و بناهای به یاد ماندنی است که هفته گذشته موزه مکتب کمال‌الملک در آن افتتاح شد؛ حال چرا این باغ زیبا برای چنین موزه‌ای انتخاب شده داستان جالبی دارد. این باغ همان مدرسه صنایع مستظرفه است که کمال‌الملک بعد از بازگشت از اروپا آن را بنا نهاد. همچنین نخستین ساختمان دانشگاه تهران هنگام تاسیس بوده است. خیلی از مشاهیر، ادیبان، فرهیختگان و فرزانگان ایران زمین روزگاری به این محل رفت و آمد داشته‌اند. همین بس که پروین اعتصامی در کتابخانه این محل کتابدار بوده و باغ نگارستان محل کار او تلقی می‌شده است.

اکنون بعد از همه این سال‌‌ها که باغ نگارستان در تملک دانشگاه تهران بود و در آن تنها روی برخی پژوهشگران باز بود، سازمان زیباسازی شهر تهران همت کرده و با امضای قراردادی با دانشگاه تهران، این مکان تاریخی را به ساختمان موزه مکتب کمال‌الملک اختصاص داده است. به این ترتیب جدای از آن‌که این باغ مفرح به موزه تبدیل شده، درهایش روی عموم علاقه‌مندان گشوده شده است.

هنرمندان و اسناد حاضر در موزه

در موزه مکتب کمال‌الملک آثار درخشان زیادی به چشم می‌خورد. عکس‌های بسیاری از کمال‌الملک در کنار شاگردانش، مجسمه‌های ابوالحسن صدیقی که خالق مجسمه میدان فردوسی است، نقاشی‌های نامداران هنر همچون آرشاک، اسکندر مستغنی، اسماعیل آشتیانی، جعفر پتگر، جمشید امینی، حسنعلی وزیری، حسین شیخ، حسینعلی مویدپردازی، رسام ارژنگی، رضا شهابی، رضا صمیمی، غلامعلی سیف ناصری، شوکت الملوک شقاقی، صدرالدین شایسته شیرازی، علی اصغر پتگر، علی رخساز، علی کریمی، علی محمودی، علی‌اشرف والی، علی‌اکبر صنعتی، علی‌اکبر نجم‌آبادی، علی‌اکبر یاسمی، عباس کاتوزیان، علی‌محمد حیدریان، فتح‌الله عبادی، عفت‌الملوک شقاقی، مارکار قرابگیان، محسن سهیلی، محسن مقدم، محمدعلی فروغی، محمود اولیا، مصطفی نجمی، مهدی تائب، مهدی سجادی، میرمصور ارژنگی، میشا (میکائیل) شهبازیان، ناصر شهبازی، هادی تجویدی، یحیی دولتشاهی، دوست‌علی معیرالممالک و هوشنگ پیمانی. در این موزه اسناد گرانبهایی نگهداری می‌شود؛ حکم‌های وزیر معارف وقت برای مدیریت مدرسه صنایع مستظرفه با قید حقوق ماهانه.

کمال‌الملک بدون شک ستاره هنرهای تجسمی کشور در یک قرن اخیر است؛ این‌که نام این هنرمند در دورترین نقاط کشور هم نامی آشناست، مؤید همین شهرت است. او در طول زندگی درخشانش جدا از آثار سترگی که پدید آورد، شاگردان بسیاری هم تربیت کرد. شاگردانی که همگی به سبک استاد وفادار ماندند. با این حال مکتبی که کمال‌الملک پایه‌گذاری کرد امروز کمتر شناخته شده و دلیل آن این است که مورد نقد و نظر جدی از سوی جامعه پژوهشگران هنری قرار نگرفته است. البته برای کالبدشکافی این مسأله همواره نیاز بود که آثار کمال‌الملک و شاگردانش در کنار هم مورد بازخوانی قرار گیرد تا بتوان به صورت جامع به نقش و معرفی مکتب کمال‌الملک در عرصه هنر ایران پرداخت. همین مسأله باعث شد تا سازمان زیباسازی شهر تهران با گردآوری آثار دو نسل از شاگردان کمال‌الملک و تاسیس موزه این هنرمند در باغ نگارستان، زمینه بررسی مکتب کمال‌الملک را فراهم کند.

رویین پاکباز، تحلیلگر و پژوهشگر باسابقه هنری درباره مکتب کمال‌الملک معتقد است: مکتب کمال‌الملک، اصطلاحی است برای توصیف آثار شاگردان کمال‌الملک و پیروان راه و روش او. این شاگردان به پیروی از کمال‌الملک، کمال مطلوب خود را در هنر رافائل، تیسین، روبنس و رمبرانت می‌جستند؛ اما در عمل، راه هنر آکادمیک سده نوزدهم اروپا را دنبال ‌کردند. بنابراین، آمیخته‌ای از کلاسیسم سطحی و ناتورالیسم آشکار همراه با نوعی احساسات شبه رمانتیک را در آثارشان می‌توان دید. اغلب این هنرمندان بعد‌ها در دبیرستان‌ها، هنرکده‌ها و آموزشگاه‌های خصوصی به کار تدریس مشغول شدند و حتی دست به انتشار کتاب‌های راهنمای نقاشی و طراحی ‌زدند؛ اما به طورکلی، مکتب کمال‌الملک در مدتی بیش از 70 سال، هنر معاصر ایران را زیر نفوذ داشت.

باغ نگارستان بهترین مکان برای موزه

سیدمحمد بهشتی، کارشناس هنری معتقد است در بررسی تاریخ هنری کشور همواره بر شناسایی هنر در عصر قاجار غفلت شده و بر همین اساس، تاسیس موزه مکتب کمال‌الملک می‌تواند بخشی از این غفلت تاریخی را جبران کند. این مدیر هنری با اشاره به موجی که کمال‌الملک در سیر تاریخی هنر ایران به وجود آورد، می‌گوید: کمال‌الملک نقش مهمی در هنر ایران دارد و در دوران خود ستاره تابناک هنر کشور بود. گرچه در همان دوران هنرمندان بزرگی بودند که زیر سایه شهرت کمال‌الملک ماندند؛ اما این که آیا کمال‌الملک مکتبی به معنای واقعی آن در ایران داشته، موضوع قابل مناقشه‌ای است که با تاسیس موزه مکتب این هنرمند می‌توان زمینه این نقد و نظرها را فراهم کرد.

این مدیر فرهنگی می‌گوید: کمال‌الملک، اندیشه هنری را در ایران بنیان نهاده و با تربیت شاگردانی که هر کدام نقش مهمی در هنر معاصر ایران داشته‌اند، مبدا جریان هنری در ایران شده است. بر همین اساس باید زمینه معرفی این هنرمند مهیا می‌شد که در بهترین زمان ممکن این اتفاق افتاده است. باید دست کسانی که به فکر و اجرای تاسیس چنین موزه‌ای افتادند را به گرمی فشرد که باعث شدند بخشی از هنر مغفول مانده برای تحلیل هنر معاصر در برابر صاحب‌نظران قرار گیرد.

بهشتی با اشاره به این موضوع که بهترین مکان برای تاسیس موزه مکتب کمال‌الملک، باغ نگارستان است، می‌گوید: سال‌ها بود باغ نگارستان در یک بلاتکلیفی به سر می‌برد و دانشگاه تهران برنامه مشخصی برای آن مکان نداشت. با تاسیس موزه مکتب کمال‌الملک از سوی سازمان زیباسازی در این مکان، یک اتفاق بدرستی شکل گرفت که می‌تواند بر مخاطبان این موزه تاثیرگذار باشد.

مهدی حجت از معماران پیشکسوت معتقد است تاسیس موزه مکتب کمال‌الملک می‌تواند از بسیاری از ابهامات تاریخ هنر ایران پرده بردارد. حجت، عضو هیات علمی دانشگاه تهران که پیشینه مختلفی در زمینه مدیریت فرهنگی دارد و درباره تاسیس موزه مکتب کمال‌الملک می‌گوید: تاسیس مراکز فرهنگی همچون موزه‌ها اساسا رویکرد تحقیقاتی دارد و زمینه را برای فعالیت پژوهشی فراهم می‌کند. درباره کمال‌الملک و مکتبی که او بنا گذاشت، فعالیت پژوهشی جامعی صورت نگرفته و تاسیس این موزه می‌تواند به بسیاری از ابهاماتی که در این زمینه وجود دارد، پاسخ درست دهد.

هادی سیف، پژوهشگر هنری که کتاب‌های مختلفی در معرفی شاگردان کمال‌الملک منتشر کرده، می‌گوید: تاسیس موزه مکتب کمال‌الملک می‌تواند یک دانشگاه برای هنرجویان باشد. این نویسنده و پژوهشگر با اشاره به مکتبی که کمال‌الملک با تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه بنا نهاد، ادامه می‌دهد: کمال‌الملک در شرایطی بنیان مدرسه صنایع مستظرفه را گذاشت که نگارگری ایرانی در دوران رخوت به سر می‌برد. نگارگران عصر ناصری در رفت و آمدی که به فرنگ داشتند، تحت تاثیر نقاشی غرب قرار گرفتند و در عمل نتوانستند چیزی برای عرضه در هنر نگارگری ارائه دهند. کمال‌الملک در این دوران زمینه تحول بزرگی را در نقاشی ایرانی بنا نهاد و توانست بر خلاف دیگر هنرمندان همعصرش از فرهنگ ملی ایران الهام بگیرد و با ترکیب و اصول نقاشان عصر کلاسیک، هنری برای علاقه‌مندان ایرانی ارائه کند.

عکس‌های کشف شده مدرسه صنایع مستظرفه

اما در مراسم افتتاح موزه مکتب کمال‌الملک محمدحسن حامدی، پژوهشگر هنری در مورد گردآوری آثار این موزه توضیحات جالبی داد. حامدی با اشاره به انتخاب باغ نگارستان برای برپایی موزه مکتب کمال‌الملک می‌گوید: برای تاسیس این موزه یکی از مشکلات ما یافتن مکان بود که در همین هنگام طی تفاهم‌نامه دانشگاه تهران و سازمان زیباسازی برای بازسازی باغ نگارستان، بهترین مکان تاسیس موزه که در همان فضا و مکان قدیمی مدرسه صنایع مستظرفه بود، مهیا شد.

او درباره گردآوری آثار می‌گوید: یکی از مشکلات برای گردآوری آثار، یافتن نام و نشان هنرمندان بود و در عین حال از بسیاری از آنها فقط نامی باقی مانده بود و اطلاعات دیگری در دسترس نبود. به همین دلیل در یک کار پژوهشی شروع به تحقیق کردیم و در کنار این تحقیقات، آثاری را ‌یافتیم که بیشتر نیازمند ترمیم بودند و برای حفظ آنها اقدام و از آنها عکس و اسلاید تهیه کردیم.

این پژوهشگر ادامه می‌دهد: امروز بسیاری از شاگردان کمال‌الملک که تنها فقط از آنها یک نام باقی مانده بود دست‌کم یک مقاله جامع و کامل درباره شیوه کار و زندگی‌شان وجود دارد که در کنار آثارشان در این موزه قرار گرفته است.

حامدی با اشاره به خریداری آثار مجموعه مکتب کمال‌الملک می‌گوید: در گردآوری این مجموعه به مسائل شگفت‌انگیزی برخوردیم که یکی از آنها شیشه‌های عکس مدرسه صنایع مستظرفه بود که در مجموعه ابوالحسن‌خان صدیقی کشف شد. با گردآوری این آثار به دو روش اقدام کردیم، زیرا کمال‌الملک به دو صورت شاگرد می‌پذیرفت یکی شاگردان رسمی مدرسه و برخی دیگر که به صورت گذراندن دوره نزد استاد می‌آمدند. در این موزه آثار به این دو شکل تقسیم‌بندی شده است.

سجاد روشنی‌ /‌ گروه فرهنگ و هنر