گزیده‌هایی برای کتاب‌سازی

یا سوال مهم‌تری برایتان پیش بیاید مبنی بر این که چرا اینقدر گزیده اشعار به چاپ می‌رسد و ملاک چنین گزینش‌هایی چیست؟ این مساله‌ای بود که از چند شاعر و گردآورنده گزیده اشعار پرسیدم تا بدانم دلیل چاپ این همه گزیده‌های متفاوت و موازی چیست.

مخاطب کتاب گزیده

شما وقتی می‌خواهید کتابی از اشعار یک شاعر مشخص را انتخاب کنید، سراغ گزیده اشعار او می‌روید یا مجموعه اشعار را تهیه می‌کنید که از این طریق بتوانید با شعرهای خوب آن شاعر آشنا شوید؟ انتظار می‌رود کسی مجموعه اشعار را انتخاب کند که یا علاقه خاصی به یک شاعر دارد و دلش می‌خواهد با تمام اشعارش آشنا شود یا می‌خواهد کار تحقیقی و پ‍‍‍ژوهشی بر اشعارش انجام دهد.

گروهی از شعردوستان هستند که بدون توجه به ملاک‌های مختلف هر جا کتابی دیدند که روی آن نام شاعر مورد علاقه‌شان نوشته شده، خریداری می‌کنند و نمی‌دانند که برای خرید کتاب باید کدام ملاک‌ها را در نظر گرفت. همچنین نمی‌دانند که مجموعه گزیده شده بر چه اساس گزینش شده و آیا تمام ادعاهای گردآورنده کتاب راست است یا آن که در حد ادعا ‌مانده؟

یکی از کتاب‌های گردآوری شده که شعرهای شاعران را از زمان رودکی تا امروز در خود گنجانده «صد شاعر»‌ از خسرو شافعی از انتشارات خورشید است. خسرو شافعی، تحصیلات دانشگاهی در زمینه ادبیات ندارد.

شغلش هم قاب‌سازی چوبی است، ولی گویا به شعر علاقه دارد و به گفته خودش، مطالعات زیادی درباره ادبیات دارد و آنقدر شعر می‌خواند و شعر می‌شناسد که مدعی است همین کتابش تاکنون به چاپ سوم رسیده است.

خسرو شافعی، پدیدآورنده کتاب سفر رنج، معتقد است کتابش برای همگان می‌تواند مفید باشد و می‌گوید: «هم مردم عادی و علاقه‌مند به شعر می‌توانند کتاب مرا بخرند و بخوانند و هم دانشجویان ادبیات؛ زیرا دانشجویان ادبیات در دوران تحصیل خود سراغ بعضی شاعران نمی‌روند. مثلا کمتر از بابا فغانی شعر می‌خوانند. من گزیده‌ای از اشعار این شاعران را جمع کرده‌ام. بنابراین دانشجویان ادبیات هم می‌توانند از طریق کتاب من به صورت کلی با شعر این شاعران آشنا شوند.»

فیض شریفی دیگر کارشناسی است که سراغش می‌روم؛ او که گردآوری مجموعه کتاب‌های شعر زمان ما نوشته محمد حقوقی را این روزها ادامه می‌دهد، معتقد است در برخی گزیده‌ها که کار با دقت کافی صورت گرفته، مخاطب سرانجام با یک مجموعه متوازن مواجه است که می‌تواند بدون پراکنده‌گویی، ذهنیت منسجمی درباره یک شاعر داشته باشد.

گزینش درست

افشین علا، در این که کسی برای مخاطب عام دست به گزینش شعرها بزند، اشکالی نمی‌بیند، ولی برایش مهم است که کارها بازاری و عوام‌پسند نباشند و در سطحی باشند که بتوانند ذائقه ادبی و هنری خواننده را هم تقویت کنند.

فیض شریفی که در دوران دانشجویی‌اش در دانشگاه تهران شاگردی استادانی چون دکتر زرین‌کوب و شفیعی کدکنی و همنشینی با اخوان ثالث را تجربه کرده است، درباره گزینش مناسب می‌گوید: «ما باید انواع سبک‌های ایران و اروپا را بشناسیم و بسامد کلمات و ترکیب‌های به کار رفته در شعر یک شاعر را تشخیص دهیم و بعد ببینیم آیا کسی که دست به تهیه گزیده زده، توانسته تمام توانایی‌های شاعر را در یک ساختار جمع کند یا خیر.»

اما چرا بعضی​کتاب‌های گزیده که ادعاهایشان با محتوایشان هماهنگی ندارد، باز هم پرفروش می‌شود؟ آیا نباید جلوی چاپ چنین کتاب‌هایی را گرفت؟ فیض شریفی، شاعر و منتقد می‌گوید: «هر کاری جایگاه خودش را پیدا می‌کند. بگذاریم کتاب‌ها چاپ شوند، گرچه کتاب‌های ضعیف هم وجود دارد، ولی میزان استقبال مردم در آینده قضاوت خواهد کرد که کدام کتاب خوب کار شده و کدام ضعیف است. هر کار کوچکی که در زمینه ادب انجام شود، دیده می‌شود و هر کس هر چیزی که می‌نویسد، در جایگاه خودش ارزش دارد. بعدها سره از ناسره مشخص می‌شود.»

افشین علا هم معتقد است: «اگر هدف فرد معرفی صحیح یک شاعر و ویژگی‌های شعر او باشد، هر چند بار که چنین کارهایی چاپ شود و مخاطب داشته باشد، بی‌اشکال است.

او تاکید می‌کند که آثار اشخاصی چون دکتر شفیعی کدکنی مخاطب خاص دارد و مخاطب عام قدرت تشخیص ویژگی‌های چنین آثاری را ندارد. استادان و صاحب‌نظران باید برای تربیت مخاطب عام تدبیری بیندیشند. منظورم استادان دانشگاه و شعرا نیستند. منظورم اراده‌ای جمعی در نهادهای فرهنگی است. اگر چنین اتفاقی رخ ندهد، پسند مخاطب به سوی اشعاری می‌رود که ارزش ادبی آنچنانی ندارند.»

علا می‌گوید: وزارت ارشاد باید به محتوای مجموعه‌های شعری نظارت داشته باشد و ممیزی‌های موثر داشته باشد ولی به نظرم می‌رسد که سپردن کار به دست ممیزی‌ها به لحاظ محتوا موجب دلزدگی‌های بسیار از سوی شاعران می‌شود و انتخاب چنین ملاک‌هایی هم دشوار است. خودمان باید یاد بگیریم که وقتی کارهای ارزشمند از جهات مختلف به چاپ رسیده است، دیگر نیازی به چاپ آثار سطحی و تکراری نیست. شاعران ناشناخته یا کم شناخته‌شده هنوز هم بسیارند، مباحث شعری هنوز هم جای دقت و بررسی دارد، وقتی موضوعات برای چاپ زیاد است، چرا کار تکراری منتشر کنیم؟

نحوه انتخاب گزیده‌ها

اما باید درنظر گرفت برخی گزیده‌های شعری، فقط یک کتاب شعرند، هیچ توضیح خاصی ندارند. کتاب را که باز می‌کنی، پیشگفتاری تکراری دارد و بعد هم شعرها پشت سر هم می‌آیند؛ ولی بعضی مدعی شده‌اند که مثلا به شکل خاصی سبک‌شناسی کرده‌اند. در میان این ادعاها کتاب‌هایی هم است که واقعا هیچ سبک‌شناسی حرفه‌ای و علمی در آن صورت نگرفته است. همین که کسی بگوید فلان شاعر از ارائه‌های ادبی بسیار بخصوص ایهام‌ها و استعاره‌های فراوان و نازک‌اندیشی‌ها استفاده کرده، بنابراین بیان شعری او در سبک هندی می‌گنجد، دلیل بر سبک‌شناسی و آموزش سبک‌شناسی نیست. چه بسیار که ما بتوانیم جملاتی شبیه این را برای شاعران مختلف به کار ببریم؛ همان‌طور که امروز به کار می‌رود. تاکنون دقت کرده‌اید که چند مقدمه بر شیوه شعری یک شاعر خوانده‌اید که همگی شبیه هم بوده‌اند، گویا فقط نام شاعرها تغییر می‌کند.

چاپ گزیده‌های موفق به گونه‌ای که ارزش شعری شاعر را زیر سوال نبرد یا توانایی پنهان‌مانده یک شاعر را نشان دهد، کاری حرفه‌ای است که از عهده کسانی برمی‌آید که با ادب فارسی انس و الفت دارند، افرادی مثل دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی​یا دکتر سیروس شمیسا یا دکتر تقی پورنامداریان. شاید این‌گونه به نظر برسد که دیگر هیچ‌کس اجازه چاپ گزیده اشعار را ندارد، در حالی که شاعران بنام برای تمام مردم هستند و ناشران می‌توانند بارها و بارها شعر آنها را آن‌گونه که به دستمان رسیده، گزینش و چاپ کنند. بله، اشکالی ندارد؛ ولی با پدیده کتاب‌سازی چه باید کرد؟ با تکرار مکررات چه باید کرد؟

حورا نژادصداقت‌ -‌ جام‌جم