یک مصرع شاه‌بیت عالم گم شد

کنگره‌ها و جشنواره‌های آیینی بخصوص کنگره شعر فاطمی که همه ساله در قم برگزار می‌شود، یکی از عواملی بوده است که در رونق شعر فاطمی تاثیر زیادی داشته است، اما جایگاه شعر فاطمی به عنوان یکی از زیرشاخه‌های شعر آیینی چیست و چه آسیب‌ها و محدودیت‌هایی دارد.

بیژن ارژن، شاعر و عضو شورای شعر و موسیقی سازمان صداوسیما معتقد است، شعر آیینی در چند سال اخیر رشد بسیار ملموسی حتی در مقایسه با سال‌های بعد از پیروزی انقلاب داشته است. مشروح گفت‌وگو با این شاعر را در زیر می‌خوانید.

شعر فاطمی به عنوان یکی از شاخه‌های اصلی جریان ادبیات مذهبی در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب و بخصوص طی چند سال گذشته چه جایگاهی یافته است؟

قبل از انقلاب شعری که به شخصیت‌های دینی بپردازد به این معنا وجود نداشت؛ یعنی چیزی با عنوان شعر آیینی به طور کلی بعد از پیروزی انقلاب شکل گرفت؛ بنابراین قبل از انقلاب اصلا چیزی به اسم شعر فاطمی نداشتیم؛ اگر هم بوده یا در قالب نوحه بوده بسیار اندک و انگشت‌شمار بوده است.

این را به طور کلی می‌گویم، وگرنه اگر دیوان شاعران قدیمی را ببینیم ممکن است یکی دو شعر هم در این باره پیدا کنیم، اما بعد از پیروزی انقلاب رفته رفته بیشتر به شعر فاطمی توجه شده است. چند علت هم دارد. یکی این که مثلا اگر به تقویم چند سال قبل مراجعه کنید، می‌بینید از روز درگذشت حضرت فاطمه زهرا(س) با عنوان وفات یاد شده است، در حالی که طی سال‌های اخیر با عنوان شهادت حضرت فاطمه(س) این روز در تقویم ثبت شده است. همچنین آن موقع چیزی به اسم دهه یا ایام فاطمیه معنا نداشت. در حالی که امروز این ایام وجود دارد و مردم در این دهه به عزاداری می‌پردازند. علت دیگر این که در سال‌های اخیر کنگره‌های شعر آیینی بخصوص کنگره‌هایی با عنوان شعر فاطمی برگزار می‌شود. برگزاری کنگره‌های شعر فاطمی باعث شد نگاه شاعران بسیار بیش از پیش به شخصیت و نقش مهم حضرت فاطمه(س) جلب شود.

چه افراد یا نهادهایی در رونق شعر فاطمی در سال‌های اخیر نقش داشته‌اند؟

یکی از افرادی که در این سال‌ها باعث توجه بیشتر شاعران به حضرت فاطمه(س) شد، احمد عزیزی بود که امیدوارم حالش بهتر شود و مردم در همین ایام عزیز از یاد او و برای شفای این شاعر اهل بیت دعا کنند. او کسی بود که عبارت یاس را درباره حضرت زهرا(س) به کار برد و با استقبال مواجه شد.بعد از او بسیاری از شاعران دیگر تعبیر یاس یا یاس کبود را در اشعار فاطمی به کار بردند. استاد محمدجواد محبت هم در زمینه شعر فاطمی کارهای زیادی انجام داد. او دو کتاب اختصاصی درباره شعر فاطمی دارد. کنگره شعر فاطمی هم که چند سالی است به همت آقای مجاهدی در قم برگزار می‌شود، نقش مهمی داشته است. همزمان در یزد هم کنگره شعر فاطمی برگزار می‌شود. یادم هست این کنگره یک سال هم در بافق برگزار شد. همه اینها باعث توجه بیشتر شاعران به شعر فاطمی شد. همان طور که بعد از نامگذاری سال پیامبر اعظم(ص) از سوی رهبر معظم انقلاب، توجه شاعران به شعر نبوی بیشتر شد. مثلا الان شعر توحیدی کم داریم، این توجه مسئولان را می‌طلبد تا برگزاری کنگره‌ها و جشنواره‌ها، شاعران را به شعر توحیدی جلب کنند.

یکی از مسائلی که همواره در حاشیه شعر آیینی مطرح می‌شود، بحث خودجوش بودن و در طرف مقابلش سفارشی بودن این شعرهاست. چقدر شعرهایی که شاعران برای این جشنواره‌ها و کنگره سروده‌اند، خودجوش بوده است؟

خودجوش بودن شعر خیلی خوب است، اما اگر فقط بخواهیم به خودجوش بودن شعر بسنده کنیم، پس چرا در طول تاریخ ما اینقدر شعر آیینی کم است؟ ما باید بسیار بیش از اینها در تاریخ شعر فارسی شعر آیینی می‌داشتیم. این خودجوش بودن باعث نشده که شعرهای بیشتری داشته باشیم، اما جشنواره‌ها و کنگره‌ها در سال‌های اخیر باعث افزایش شعرهای آیینی شده است. نقش این کنگره‌ها مثل نقش کانال در هدایت آب است. مثلا در شیراز که کنگره شعر عاشورایی سال‌هاست برگزار می‌شود، هر سال موضوع کنگره به یکی از سرداران کربلا اختصاص دارد. شاعران برای سال بعد شعرهای بسیاری مرتبط با موضوع جشنواره که یکی از شهدای کربلاست، می‌سرایند. اگر همین اتفاقات رخ ندهد، آیا شاعران به صورت خودجوش برای تک‌تک شهدای کربلا شعر می‌گویند؟ اگر کنگره شعر عاشورایی شیراز در این زمینه برای شاعران ایجاد انگیزه نکند، شاید تا سال‌های دیگر هم این اتفاق نیفتد، بنابراین با عبارت خودجوش نباید کاری کرد که کنگره‌ها و جشنواره‌ها تعطیل شود. درباره حضرت فاطمه(س) حجم شعرهایی که طی این 15 سال اخیر سروده شده است، بسیار بیشتر از 20 سال قبلش است. چه اتفاقی افتاده است که اینقدر توجه بیشتر شده است؟ ما همان مردم هستیم، با همان دین و مذهب و ارادت و این دو مقطع هم هر دو پس از پیروزی انقلاب است.

شعرهای فاطمی به لحاظ شعر بودن، رعایت عناصر شعری و آرایه‌های ادبی در چه سطحی هستند؟

به هر حال شعر آیینی خط قرمزهای خاص خود را دارد. شاید بتوان برای حضرت علی(ع) شعر عاشقانه سرود، ولی درباره حضرت فاطمه(س) با توجه به این که بانو هستند و ناموس اهل بیت محسوب می‌شوند، محدودیت‌ها بیشتر است. این کار شاعر را سخت‌تر می‌کند. برخی شاعران از سر ارادت شعرهایی درباره حضرت فاطمه(س) می‌گویند که ظاهر زیبایی دارد، ولی در بطن این شعرها بیشتر ذم حضرت هستند تا مدح ایشان. شخصیت‌های دینی ما مثل حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س) شخصیت‌های تاریخی هستند و افسانه نیستند. شاعر می‌تواند درباره شخصیت‌هایی مثل رستم و سهراب و شیرین و فرهاد هر نگاهی داشته باشد، چون اینها شخصیت‌های افسانه‌ای هستند؛ اما حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س) شخصیت‌های افسانه‌ای نیستند. شخصیت‌های تاریخی و حقیقی دارند. جدای از آن چهره‌های دینی و قابل احترام و مقدسی برای ما هستند؛ بنابراین شاعر نمی‌تواند در عنصر خیال خود تاریخ را درباره این عزیزان عوض کند و باید در روایت تاریخی امانت‌دار محض باشد. همه اینها نکاتی است که در شعر آیینی و بخصوص شعر فاطمی وجود دارد در نتیجه شاعر باید بیشتر در زندگی اهل بیت مطالعه کند و براساس تحقیق شعر بگوید. وقتی شعر بی‌مطالعه باشد معمولا کپی از روی دیگران می‌شود. نتیجه آن انبوه شعرهایی که از روی هم نوشته شده است. شاعر آیینی وقتی بی‌مطالعه باشد، تنها از سر احساسات شعر می‌گوید و به همین دلیل از بسامد شعر دیگران استفاده می‌کند.

نمونه‌اش شعرهای علوی که در آن شاعر به‌وفور از عبارات یک مرد تنها، چاه و نخلستان استفاده می‌کند یا در شعر فاطمی فقط از عبارت یاس و یاس کبود که شاعر دیگری آن را وارد شعر کرده، بهره می‌برد یا در شعر رضوی بدون هیچ خلاقیتی فقط از تصویر گنبد و کبوتر و ضامن آهو سود می‌جوید. اینها نشان می‌دهد شاعران آیینی به خودشان زحمت مطالعه نمی‌دهند و صرفا به صورت ذوقی با مقوله شعر درباره اهل بیت مواجه می‌شوند.

آقای ارژن رباعی‌ها و دوبیتی‌های شما در ذهن بسیاری از مردم ثبت شده است. برای پایان این گفت‌وگو ما را به یک شعر مهمان کنید.

انگار گل سفید مریم گم شد

یا خاتم بی‌بدیل خاتم گم شد

یک فاطمه بود و یک علی... فاطمه رفت

یک مصرع شاه‌بیت عالم گم شد بامداد محمدی - جام جم