طنز باید در خدمت محتوا باشد

بازتاب‌ها نشان می‌دهد دارا و ندار بشدت دیده شده است و البته موافق‌ها و مخالف‌های خودش را هم دارد. طبیعتاً کاری که روی مسائل و موضوعات ملتهب انگشت می‌گذارد حاشیه‌هایی هم به دنبال دارد. همین که باعث ایجاد سؤال شود و به نوعی حتی شک‌برانگیز باشد، فکر می‌کنم نشان‌دهنده‌ موفقیت آن است. مهم این است که عده‌ زیادی سریال را دیده‌اند و با آن ارتباط برقرار کرده‌اند.

در مورد محتوا تا 60 درصد و در مورد فرم هم تا حدود 70 ـ 60 درصد آن چیزی که مطلوب خودم بود برآورده شد. درباره‌ سریال‌های مناسبتی کمی محدودیت زمان وجود دارد، بنابراین عجله و شتابزدگی کیفیت کار را پایین می‌آورد و مشکلاتی برای گروه سازنده ایجاد می‌کند. فکر می‌کنم با دارا و ندار تفاوت در نگاه به طنز، استفاده از بازیگران جدید در حوزه‌ طنز و روایت قصه‌ای با مضمون متفاوت اتفاق افتاد که این موارد از ابتدا جزو اهداف ما در ساخت این سریال بود و تا حدودی به آنها دست یافتیم.

من بشدت به طنز کلامی معتقدم. مخاطب ما عادت کرده که به طنز کلامی و شوخی‌های گفتاری سریع‌تر واکنش نشان دهد و با این نوع طنز راحت‌تر ارتباط برقرار می‌کند. در مورد محتوا هم معتقدم طنز باید در خدمت مفهوم قرار بگیرد. بستر اصلی سریال که همان عدالت و فاصله‌ طبقاتی و معنویت در اجابت دعا بوده، خیلی درست جا افتاده بود. اتفاقا این‌که می‌بینید نقدها بیشتر به ایرادگیری از محتوا می‌پردازند، به‌خاطر این نیست که کار گل‌درشت بوده، بلکه این سریال گوشه‌هایی از زندگی همان اشخاص را نشان می‌دهد و حالا دیدن صحنه‌هایی که در زندگی واقعی‌شان وجود دارد آنها را آشفته و ناراحت کرده است. این آدم‌ها خودشان را در مظان این اتهامات قرار می‌دهند و به همین دلیل به‌ آنها برمی‌خورد و در مقابل سریال، موضع خصمانه می‌گیرند. اینها یا خودشان نمونه‌ شخصیت‌های منفی سریال هستند یا سخنگوی اشخاصی هستند که مورد نقد قرار گرفته‌اند. همین نشان‌دهنده‌ این است که دارا و ندار سریال گنگ و سردرگمی نبوده که مخاطب نتواند کنایه‌های مضمونی‌اش را بفهمد.

من اولین کسی نیستم که از خط قرمز عبور می‌کنم. پیش از این هم خیلی از فیلمسازها در آثارشان با موضوعات حساس شوخی کرده‌اند. کسانی هستند که در حوزه‌ جنگ و روحانیت قبل از اخراجی‌ها، در حوزه‌ فقر قبل از دارا و ندار و در حوزه‌ فساد اجتماعی قبل از «فقر و فحشا» فیلم ساخته‌اند. در ضمن هیچ‌کس به اندازه‌ من برای کارهایش هزینه نپرداخته است. من در چند نشریه کار می‌کردم که 3 تای آنها مثل شلمچه، جبهه و‌ صبح توقیف شدند. درباره‌ مستند فقر و فحشا هم یک سال به‌خاطرش دادگاه داشتم و کتاب آن هم توقیف شد. همین‌طور بلاهایی که سر فیلم اخراجی‌ها آوردند، سر کدام فیلم اینقدر تکرار شده است؟ الان چندین فیلم به تقلید از اخراجی‌ها ساخته شده که از همان فرمول طنز استفاده کرده‌اند و حتی بازیگران مشترکی هم دارند، ولی هیچ‌کدام به محبوبیت اخراجی‌ها نمی‌رسند. پس حتماً چیزی غیر از شوخی‌های معنی‌دار باعث جذابیت کار من شده است وگرنه همه بلدند با خطوط قرمز شوخی کنند.

این به اعتقاد هرکسی برمی‌گردد. فکر می‌کنم عبور از خطوط قرمز یک حرف است و بازی کردن با ارزش‌ها و اعتقادات موضوع دیگری است. یعنی شوخی کردن با روحانیت به هجو روحانیت برنمی‌گردد؛ مثلا شوخی با سطل آشغال و اشاره به آتش زدن آن یک مفهوم استعاری به معنای رعایت نکردن قواعد بازی است یا وقتی ذبیح را دستگیر می‌کنند و به پاسگاه می‌برند از او می‌پرسند وابسته به کدام جناح است و او می‌گوید جناح حاجی‌فیروزها. این مساله به هیچ جناحی برنمی‌خورد، ولی حرف مورد نظر هم گفته شده است؛ مثلا در آخرین سکانس دارا و ندار می‌بینیم که هنوز هم روی دیوار نوشته مرگ بر تیمور گلچین. خود آقای اویسی هم در صحنه‌ای که رویش را سیاه می‌کند و حاجی‌فیروز می‌شود همین را می‌گوید. اینها معانی استعاری است که اصلا گل‌درشت نیست. بعضی وقت‌ها من حرفی می‌زنم بعد آقایان می‌گویند کاش ما زودتر به این فکر افتاده بودیم. مثلاً کسانی که آمدند از اخراجی‌ها تقلید کنند فیلم‌شان تبدیل به فاجعه شد. از چپ و راست به آنها حمله شد. در حالی‌که حتی خیلی از جانبازان و رزمنده‌ها از اخراجی‌ها حمایت کردند. جلسات متعدد تشکیل شد و از بازیگران فیلم تقدیر شد. این کار تخصص می‌خواهد. یک سری ظرافت‌ها می‌خواهد که اگر رعایت شود کار موفق می‌شود. در سریال «24» آمریکایی‌ها شخص رئیس‌جمهور را هم مفسد نشان می‌دهند، ولی دستگاه قضایی خودشان را تطهیر می‌کنند. متاسفانه ما بلد نیستیم با این خطوط قرمز بازی کنیم. طوری که گاهی وقتی یک شوخی در جایگاه خودش قرار می‌گیرد به ضد خودش تبدیل می‌شود. در طول 15 شب پخش سریال به ما دستور داده می‌شد که بعضی صحنه‌ها باید حذف شود. بعضی وقت‌ها که پخش سریال نامنظم می‌شد به‌خاطر این بود که تا یک ساعت قبل از پخش هنوز داشتیم اصلاحیات و جابه‌جایی انجام می‌دادیم. فکر می‌کنم آدم برای اعتقادات خودش باید مبارزه کند و هزینه‌اش را هم بپردازد. خیلی‌ها می‌خواهند حرف جنجالی بزنند، ولی هزینه‌اش را نپردازند.

این هم بخشی از کار است. همان‌طور که گفتم من به طنز کلامی اعتقاد دارم و البته دارا و ندار کمدی مطلق نیست. یعنی از کمدی شروع می‌شود و به تراژدی می‌رسد. در پنج شش قسمت آخر سریال کاملاً از شکل طنز خارج شده و شکل تراژیک می‌گیرد. دارا و ندار هم مردم را می‌خنداند و هم می‌گریاند و قرار نیست با فیلم‌های طنز دیگر مقایسه شود. در سریال، موقعیت‌های طنز بسیاری وجود داشت. مثلا حضور فتل در مسجد با عنوان آدمی که مذهبی است یا چیدمان آدم‌هایی که در آن خانه بودند، طنز موقعیت محسوب می‌شوند. در هر صورت ظرفیت‌هایی که این فیلمنامه داشت باعث می‌شد طنز کلامی و موقعیت با هم تلفیق شوند و آن بار و مفهوم اصلی داستان یعنی دارایی و نداری و معنویت و دعا را به مخاطب انتقال دهند. تا قسمت‌های آخر هم داستان لو نرفت و حتی بازیگران هم نمی‌دانستند چه اتفاقی قرار است بیفتد.

از اول هم قرار همین بود. می‌خواستیم این تضاد بین طنز و تلخند، بین اشک و لبخند وجود داشته باشد. دارا و ندار با طنز شروع می‌شد و تراژیک به پایان می‌رسید. لحن کمدی به‌خاطر این بود که در ایام خوشی و عید، مخاطب را پس نزند و در لابه‌لای خنده و سرگرمی بتواند یک تلنگر به ذهن مخاطب بزند. کار من فقط خنداندن نیست. گرچه کسانی که فیلم کمدی و طنز می‌سازند کار بسیار سختی دارند و من برای همه‌ کمدین‌ها احترام قائلم. کار آنها از ساختن فیلم جدی سخت‌تر است و کار دوجنبه ساختن که جنبه‌ تراژیک و طنز را با هم داشته باشد از آن هم سخت‌تر است.

کارگردان مولف به همین می‌گویند. من در فیلمنامه تغییرات زیادی ایجاد می‌کنم حتی در اخراجی‌ها هم این کار را کردم. مثلاً از چند نویسنده می‌خواهم فیلمنامه را بخوانند و نظراتشان را بگویند ولی متن نهایی را طبق سلیقه و دیدگاه خودم آماده می‌کنم. فکر می‌کنم تا وقتی که متن به طور مطلق مورد قبول آدم نباشد، نمی‌تواند آن چیزی که اعتقادش هست را بسازد. به‌عنوان مثال تیم اولیه متشکل از آقای الوند و مقصودی که طرح سریال را با عنوان «نوروزگاه» تهیه کرده بودند، قصه را به این صورت روایت می‌کردند که زندگی در یک آپارتمان و در قشر متوسط می‌گذشت. این شیوه‌ نگاه آنها بود و احتیاج به پرسیدن چرا هم ندارد. وقتی کار به من پیشنهاد شد، گفتم فکر می‌کنم قصه باید به سمت طبقه‌ فقیر جامعه تغییر مسیر دهد. مثلا بخش حاجی‌فیروز و بخش دعا و بخش معنوی کار بعداً به آن اضافه شد. اینها نکاتی بود که بعد از نگارش دوم فیلمنامه و در زمان اجرای کار پررنگ شد. این دیگر به خواست کارگردان بستگی دارد. من از ساخت یک فیلم یا سریال اهدافی دارم و آدمی نیستم که وقت یا حوصله‌ این را داشته باشم که صرفاً برای سرگرمی‌سازی کاری انجام دهم.

نه، شخصیت‌ها پردازش شده بودند و بعد بازیگران انتخاب شدند. ابتدا فیلمنامه نوشته شد و براساس خصوصیات کاراکترها بازیگران را انتخاب کردیم.

از اول دو نفر برای این نقش در نظر گرفته شده بودند، فتحعلی اویسی و محمدرضا شریفی‌نیا. در نهایت اویسی در این نقش بازی کرد.

نگاه من این است که آدم‌ها سیاه و سفید نیستند. یعنی مطلقا خوب یا مطلقا بد نیستند. عرفان اسلامی هم همین را می‌آموزد که آدم‌ها می‌توانند در حال تغییر باشند. این تغییر در روند سلوک آدم‌ها را هم در اخراجی‌ها می‌توانید ببینید و هم در دارا و ندار.

هر دو سخت است. به هر حال در سینما برای یک سفر دو ساعته مهیا می‌شوید ولی سریال یک مسافرت طولانی‌تر است و توان و انرژی بسیاری می‌برد. این دو قابل مقایسه نیستند. برای هر کدام از اخراجی‌های 1 و 2 من نزدیک به یک سال وقت گذاشتم. برای این سریال هم حداقل 6 ماه شبانه‌روز وقت گذاشتم و کار کردم. نمی‌گویم که کارهایم بی‌ایراد و مطلق هستند، هرکاری قابل بررسی است و هیچ کاری هم بی‌عیب و نقص نیست، ولی خدا را شکر می‌کنم که اگر در حوزه مستند و حوزه سینما کاری انجام داده‌ام، حرف خودش را زده است و امیدوارم که در حوزه تلویزیون هم با توجه به انتظار مخاطب حرف متفاوتی زده شود. اینجا دیگر بحث گیشه نیست. فقط موضوع این است که کار قابل باور و تاثیرگذار باشد. دارا و ندار با این که از شبکه استانی تهران پخش می‌شد، توانست ده‌ها میلیون نفر را جذب کند.

باید بین مردم باشید و از آنها بپرسید. این مثل انتخابات می‌ماند که تا پیش از نظرسنجی هر کس خودش را برنده می‌داند. در تلویزیون هم هر شبکه‌ای که نظرسنجی برگزار می‌کند بیشتر سعی دارد سریال خودش را محبوب‌ترین و پربیننده‌ترین جلوه دهد.

من کار خودم را با سریال‌های دیگر مقایسه نمی‌کنم. از روز اول هم قرار نبود رقابت یا مسابقه‌ای بین ما باشد. همین که این مضمون از تلویزیون پخش شد برای من به معنی برنده شدن بود.

بله بخش‌هایی بود که در نسخه نهایی حذف شد، ولی حجم این صحنه‌ها زیاد نبود و لطمه‌ای به داستان وارد نمی‌کرد. در گروه تدوین و صداگذاری و تصویربرداری دوستان بسیار تلاش کردند. خیلی از قسمت‌های کار شبانه حاضر می‌شد. گاهی درست چند دقیقه پیش از پخش سریال بود که فیلم به سازمان می‌رسید. البته این شتابزدگی روی کیفیت نهایی اثر تاثیر منفی می‌گذارد، ولی با تلاش گروه توانستیم این تاثیرات منفی را به حداقل برسانیم.

این مساله درخصوص سریال‌های خیلی مطرح هم اتفاق می‌افتد، اما در این سریال چون قصه آدم‌های یک ساختمان بود سعی کردیم در هر دو قسمت قصه یک خانواده را جمع کنیم. زندگی فتل و خانواده ذبیح بود که تا آخرین قسمت ادامه داشت و توجه مخاطب را جلب می‌کرد که سرنوشت این آدم‌ها چه می‌شود.

به هر حال یک سری آدم‌ها مخالف و منتقد هستند. من فکر می‌کنم اگر بن‌هور هم بسازم باز اینها انتقاد خواهند کرد و حرف خودشان را خواهند زد. چون نگاهشان به این است که کار را چه کسی ساخته نه این‌که چه چیزی ساخته. به نوعی نمی‌توانند نقاط قوت و ضعف را با هم ببینند. بعضی از نقدها هم نشان می‌دهد منتقد به‌خاطر حب و بغضی که داشته اصلا فیلم را ندیده. این عده معدود جهت‌دار و هدفمند و هماهنگ حرکت می‌کنند.

در مورد اخراجی‌ها 2 نقدهای زیادی نوشتند و من تمام اینها را یک کتاب کردم که ان‌شاءالله در آینده منتشر می‌شود. برای نقد این سریال هم که واقعا متر و ملاکی برای سنجیدن میزان موفقیتش نزد مخاطب وجود ندارد این ‌طور به حرف زدن می‌پردازند. به نوعی خودگویند و خودخندند است. خودشان نظرسنجی می‌کنند و خودشان هم می‌گویند ده‌نمکی شکست خورد. من متنفرم از این که یک اثر خنثی بسازم. یعنی اگر این واکنش‌ها را نداشت خودم ناراحت می‌شدم که نکند اثری ساخته‌ام که حرفی برای گفتن نداشته است.

بله، چون برای مردم کار می‌کنم. برای منتقد فیلم نمی‌سازم که توقع داشته باشم خوشش بیاید یا بدش بیاید. حدود مخاطب من تعیین شده است. با مخاطب عامی کار دارم که خاستگاهش اینترنت و نشریات نیست. عواطف آنها در تلویزیون رقم می‌خورد. معتقدم اگر کنتوری بود یا گیشه‌ای بود که بخواهد مخاطب را محاسبه کند، دارا و ندار یکی از پرمخاطب‌ترین سریال‌ها بود. ضمن این ‌که قرار نیست اثری که تراژیک یا طنز تلخ است بخواهد با سریال‌های کمدی دیگر مقایسه شود. ولی بعضی‌ها بشدت منتظر هستند کاری از ده‌نمکی ساخته شود که شکست بخورد و این هم غیرممکن نیست. چون آدم نمی‌تواند تا آخر عمرش کار خوب بسازد. این اتفاق که آثار یک فیلمساز با استقبال گسترده مخاطب روبه‌رو شود در دنیا بیشتر از یک بار برای کسی نیفتاده.

من همه نقدها را می‌خوانم. چه آنها که بد می‌نویسند و چه آنها که دفاع می‌کنند. خوشحالم که عده‌ای وقت می‌گذارند که یک اثر را عیب‌یابی کنند چون این کار به ما کمک می‌کند. باید از صداوسیما هم تشکر کنم که حمایت کرد تا چنین مضمون جسورانه‌ای تولید و پخش شود. شاید از مسائل پشت صحنه کسی خبر نداشته باشد، ولی با پخش هر قسمت در هر شب یک بحران درست می‌شد و عده‌ای از شخصیت‌های سیاسی اعتراض می‌کردند. تلویزیون برای پخش این سریال شجاعت و جسارت به خرج داد.